Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Максім Шчур Maxim Shchur (* 1977)

• нарадзіўся 5 cнежня 1977 г. у Берасці ў сям’і рабочага будаўнічага завода і банкаўскай работніцы

• пад уплывам бацькі-літаратара і сям’і маці, якая захоўвала несавецкую беларускасць, стаў пісаць вершы па-беларуску

• у школе меў актыўную грамадзянскую пазіцыю

• яшчэ школьнікам быў сябрам Таварыства Беларускай Мовы (ТБМ), выступаў на тэлебачанні, на мітынгах і сходах

• у 1994 г. скончыў школу і паступіў у Мiнскi Дзяржаўны Лiнгвiстычны Универсiтэт на факультэт гішпанскай мовы

• падчас навучання ў Мінску далучыўся да анархісцкага руху, актыўна ўдзельнічаў у вулічных акцыях, за што быў арыштаваны на 5 сутак

• у 1998 годзе пасля спробы вярбоўкі ў КДБ эміграваў у Чэхію, дзе атрымаў палітычны прытулак

• вучыўся ў Карловым Унiвэрсiтэце

• да 2008 г. працаваў на беларускай службе «Радыё Свабода», затым да 2020 г. на тэлеканале «Белсат»

• піша кнігі па-беларуску і па-чэшску, як вершы, так і прозу, перакладае на чэшскую

• у 2016 г. атрымаў прэмію Гедройца за кнігу “Завяршыць гештальт”

• жанаты з чэшкай, мае дачку

The Russian version of the story follows the Belarusian original:

“Спроба эксперыментальнага канструявання сябе“

Макс Шчур - беларускі і чэшскі паэт, пісьменнік, перакладчык, які піша ў асноўным па-беларуску, але апошнім часам і па-чэшску. Як перакладчык працуе з чэшскай, гішпанскай і ангельскай мовамі, лаўрэат прэміі Ежы Гедройца ды іншых прэміяў. Грае на гітары, у тым ліку піша і выконвае як бард свае ўласныя песні.

Макс - уцякач ад рэжыму Лукашэнкі, ужо шмат год жыве ў Чэхіі, не маючы магчымасці пакуль вярнуцца на радзіму ў Беларусь. Паводле перакананняў блізкі да анархізму, прытрымліваецца рэлігійна-філасофскай плыні будызму.
 

Гэтае інтэрв’ю сведкі паводле нядаўна напісанай ім кнігі ўспамінаў, гісторыі сям‘і і сябе самога, працоўная назва якой  – „Спроба эксперыментальнага канструявання сябе“ –белетрызаванай біяграфіі нон-фікшн, дзе Макс імкнецца да рэканструкцыі памяці ды ідэнтычнасці з дзяцінства да цяперашняга моманту.

Сям’я незвычайная і несавецкая

Максім Аляксандравіч Шчур нарадзіўся 5 cнежня 1977 г. у Берасці ў сям’і рабочага будаўнічага завода і банкаўскай работніцы.

Бацька - Аляксандар Хведаравіч Шчур нарадзіўся ў Іванаве (Янаве Палескім) 26 верасня 1953 года, беларус, чалец камуністычнай партыі пасля 1968 года, марксіст, хацеў змяніць камуністычную партыю да лепшага. Вучыўся у Менску на расейскім філалагічным факультете Белдзяржуніверсітэта, але не скончыў па палітычных матывах, паехаў працаваць на завод у Берасце. Падчас Перабудовы ён хацеў балатавацца на выбарах у дэпутаты, але не далі. Бацька пісаў вершы па-расейску, прышчапіў Максу любоў да літаратуры. Менавіта пад уплывам бацькі-літаратара яшчэ ў юнацтве ён стаў пісаць вершы.

Маці Ганна-Марыя нарадзілася  ў 1952 годзе ў Буэнас-Айресе ў Аргентыне, куды перад пачаткам Другой сусветнай вайны пераехала яе сям’я. Вырасла ў Карэлічах, скончыла фінансавы тэхнікум у Пінску і ўладкавалася працаваць у банк у Берасце, дзе і сустрэла бацьку Макса. У сям’і Макс старэйшы, яшчэ ёсць малодшыя брат і сястра.

Была пэўная розніца ў менталітэтах бацькі і маці, якія паходзілі з розных асяроддзяў, мелі розныя сямейныя каштоўнасці. Сям‘я бацькі была савецкай, а сям’я маці - беларускія рэпатрыянты, якія аб‘ездзілі паўсвета. У сям‘і бацькі былі прынятыя сямейныя калектыўныя святкаванні з вялікай колькасцю выпіўкі, а дзед, айчым маці не піў увогуле. Свякроў, бабуля Люба, не прыняла нявестку, быў вялікі канфлікт, заснаваны на культурным бэкграўндзе. Таму маладая сям’я не магла доўга жыць у бацькоў, вымушаная была здымаць кватэру.
Спачатку сям‘я жыла на кватэры, пасля ў інтэрнаце-«маласямейцы», пасля 1982 г., калі нарадзіўся брат Макса, яны атрымалі невялікую двухпакаёўку, дзе яны жылі ўпяцёх ад нараджэння сястры ў 1985 г., а чатырохпакаёвую кватэру ім далі толькі ў 1991 г.. Маці ў банку зарабляла ў 2 разы менш, чым бацька на заводзе будаўнічых матэрыялаў. Жылі сціпла: машыны у іх не было, лецішча не было, ездзілі да дзеда на леціша і да матчыных бацькоў. Але Макс не памятае, каб нечага моцна бракавала.

Погляды ў сям’і былі перабудовачна-апазіцыйныя,  шмат чыталі, у тым ліку забароненае, выпісвалі шмат перыёдыкі. У сям‘і датычна кніжак быў білінгвізм, але беларускія кніжкі Максу падабаліся больш. Макс шмат размаўляў з бацькам, камуністам-ленінцам, шасцідзесятнікам, пра гісторыю і літаратуру. А беларускасць успрымалася з боку матчынай сям’і, якая захавала гэтую несавецкую беларускасць у эміграцыі ў Аргентыне, і да якой кожнае лета Макс ездзіў у Карэлічы. Таму Макс вырас беларускім патрыётам-антысаветчыкам.

Дзед па бацьку Хведар і сям‘я Шчуроў

Сям‘я дзеда па мячы з цэнтральнага Палесся (памежжа Берацейскай і Гомемльскай абл.) Дзед Хведар Іванавіч нарадзіўся ў 1925 годзе. Прадзед Іван быў лесніком  на Палессі, удзельнікам Першай сусветнай вайны, лаяльным да царскай улады, не прымаў новую камуністычную. А дзед Хведар, наадварот, быў  перакананым камуністам і адначасова беларускім патрыётам, у прыватнасці, напісаў жалобную оду ў абласную газету на смерць Сталіна.

Падчас Другой вайны маладога Хведара Шчура ва ўзросце 16 гадоў хацелі расстраляць немцы, але прабабка Улляна выратавала яго, падкупіўшы нямецкага афіцэра. Затым ён хаваўся ў лесе з партызанамі, а пасля вызвалення Беларусі быў прызваны ў сапёры. На фронце Хведар атрымаў раненне аскепкам у нагу, пасля шпіталя вярнуўся ў войска, ахоўваў Байканур. Напрыканцы 1940-х - пач. 1950-х гг. ён вярнуўся ў Беларусь, скончыў фінансавы тэхнікум, працаваў фінансавым рэвізорам, у партыю не ўступіў.

Сям‘я бабулі Любы з боку бацькі была беларуска-чэшскай, мела прозвішча Ройт. Прапрадзед  прыехаў з Чэхіі ў кан. 19-га - пач. 20-га ст. У 1930-я гады сям’ю раскулачылі і выслалі ў Сібір, магчыма, з-за нацыянальнасці. Прабабуля Таіса выйшла замуж  ў 17 год  за расейца Ніла Сімбірова, які ваяваў у Другой сусветнай вайне на Далёкім Усходзе, затым у Нямеччыне, у Аўстрыі, а ў 1945-м годзе загінуў пасля перамогі, пахаваны ў Айзенштаце (Аўстрыя). Прабабуля з трыма малымі дзецьмі вярнулася пасля гібелі мужа ў Беларусь на Палессе, дзе бабуля Любоў Нілаўна Сімбірова паступіла ў пінскі фінансавы тэхнікум.

У гэтым фінтэхнікуме дзед Хведар і сустрэў бабулю Любу, заляцаўся з вершамі, напісаў 3 сшыткі. Жылі ў Іванаве, а праз нейкі час дзед Хведар пайшоў на падвышэнне па службе ў Берасцейскую вобл., таму сям‘я пераехала ў Берасце.

Гісторыя сям’і маці: з Палесся ў Аргентыну і вяртанне ў Беларусь

Сям‘я маці паходзіць з польскага боку Палесся, з вёскі Лахва. Прадзед Васіль Самусевіч з прабабкай Верай мелі чацвёра дзяцей. Бабуля Аляксандра Васілеўна Самусевіч нарадзілася ў Лахве ў 1922 г. Перад пачаткам Другой сусветнай вайны сям‘я пераехала ў Аргентыну, каб старэйшых сыноў не забралі ў Войска Польскае. Беларусы не хацелі паміраць за Польшчу. У Лахве прадалі дом, набылі квіткі, але прадзед Васіль Самусевіч памёр перад самым ад‘ездам, яго пахавалі, і баба Вера з 4-ма дзецьмі паехала сама.

У Аргентыне было шмат і беларусаў, і расейцаў-белагвардзейцаў. Калі беларусы прыязджалі ў Аргентыну і ў іх пыталіся пра нацыянальнасць, дык запісвалі „бланко русо“ («белы рускі»), а затым разумелі, што гэта не белагвардзейцы.

Бабуля Шура выйшла замуж у Аргентыне за беларуса Гладышчука, нарадзіла 2-х дачок Марыю і Вольгу, а ўжо пасля развода нарадзіла маці Макса Ганну-Марыю. Жыла адна з 2-ма малодшымі дочкамі, зарабляла некваліфікаванай працай. У 1957 г. бабуля вырашыла вярнуцца, селі на карабель з дзвюма дочкамі  і прыплылі ў Адэсу. На караблі яна пазнаёмілася з будучым айчымам маці, беларусам  Іванам Антонавічам Данько - Макс называе яго дзедам - які эміграваў даўно і пражыў у Аргентыне 30 гадоў.

Іван Данько ў Заходняй Беларусі ўдзельнічаў беларускім руху, вучыўся ў знакамітай Наваградскай гімназіі, але быў выключаны ў 1927 г. і з’ехаў у Аргентыну разам з аднавяскоўцамі. Там зарабляў грошы сваімі рукамі, у тым ліку быў прафесійным баксёрам. Матчыная частка сям‘і захавалі аўтэнтычную беларускую народную культуру і мову 1920-х -30-х гадоў, бо пасля вайны ў 1940-х - 1950-х у Беларусі ішла русіфікацыя.

З карабля бабулю з дзедам Іванам адразу не пусцілі ў Беларусь, адправілі на непрацяглы час на працу ў Казахстан на збор бавоўны, дзе былі цяжкія ўмовы. Маці Макса Ганна Марыя там цяжка захварэла на дыфтэрыю, але дзед Іван дзякуючы схаваным далярам з Аргентыны змог набыць пеніцылін і ўратаваць малую. Пасля Казахстана прапанавалі дзеду і бабулі ехаць, куды яны хочуць, яны хацелі ў Беларусь. Прапаноўвалі дзеду Івану ехаць у Менск, але яны абралі малую радзіму дзеда Карэлічы.

Са сваімі аргентынскімі сваякамі Макс дачыняецца па-гішпанску, бо вучыў гішпанскую мову са школы і з 10-12 гадоў перапісваўся са сваімі стрыечнымі братамі і сёстрамі з Аргентыны. У 1983-м годзе цётка, маміна старэйшая сястра, вырашыла з’ездзіць туды наведаць сваякоў. Было складана патрапіць, але ўрэшце ўлады дазволілі, і яна з’ездзіла, прывезла Максу джынсы ды цацак-індзейцаў. Цётка – носьбіт мовы – захавала гішпанскую мову, а маці, якой было 5 год, калі з’ехалі з Аргентыны, не захавала.

Сталенне і змена падлеткавай свядомасці

Дысідэнцкія мэсыджы Макс знаходзіў у „рэвалюцыйных“ савецкіх фільмах. Вельмі паўплывалі знакавыя падзеі канца 1980-х – Чарнобыль і Курапаты, дзе вядомы беларускі дзеяч Зянон Пазняк адкрыў месца масавых сталінскіх расстрэлаў пад Менскам. Таксама культ дзекабрыстаў, ды кнігі Караткевіча, у прыватнасці “Каласы пад сярпом тваім” пра паўстанне 1863 г. і Кастуся Каліноўскага, які стаў героем для Макса. У школе ў 1988 г. адбыўся пратэст школьнага класа Макса супраць звальнення маладой настаўніцы, якая прачытала ў класе артыкул Васіля Быкава з „Огонька“ пра разгон акцыі на Дзядзы ў Курапатах.
 
Такім чынам у 9-10 год у Макса адбывалася змена падлеткавай свядомасці падчас развалу СССР.  Спачатку Макс пісаў вершы, што сепаратызм непатрэбны, але праз год думаў абсалютна іначай. Вельмі важныя былі працэсы ў сацыялістычных краінах, падзенне Берлінскага мура, перамога аксамітнай рэвалюцыі ў Чэхаславаччыне, расстрэл Чаўшэску, якому Макс з бацькам радаваліся, як выйгрышу футбольнай каманды.

Пратэсты ў балтыйскіх краінах ужо успрыймаліся як свае, некаторыя беларусы езьдзілі нават бараніць літоўскі парламент. У Беларусі не атрымалася такога.  Моцны ўздым падчас Путчу ГКЧП, дэманстрацыі ў Берасці і ў Менску. У гэты час Макс ужо піша вершы па-беларуску. З’яўляюцца яго першыя публікацыі і выступы па-беларуску на тэлебачанні, а таксама на мітынгах. Макса ўспрымаюць як голас маладога пакалення, ён становіцца непаўнагадовым  чальцом Таварыства беларускай мовы (ТБМ).

Але пасля 1991 г. і да 1995 г.  Макса палітыка перастала цікавіць, бо ўжо надыйшла дэмакратыя, не трэба было змагацца.  Ужо павесілі бел-чырвона-белы сцяг, мару дзеда Івана, які жыў у Аргентыне, усё жыцьцё пра гэта марыў і праз 70 гадоў дачакаўся, таму паміраў у 1994-м шчасьлівым чалавекам

А Макса тым часам пачалі цікавіць дзяўчаты, літаратура і музыка.  Меў музычны гурт у школе, пелі Цоя пад гітару. Здарыліся першыя няшчасныя каханні, то бок былі звычайныя зацікаўленні падлеткаў. У 1994-м Макс скончыў школу. Тры гады запар перад гэтым ён ездзіў ад школы ў Менск на алімпіяды па гішпанскай мове, бо ў школе добра вучыўся як па-беларуску, так і па-гішпанску. Па выніках апошняй алімпіяды ён быў залічаны «аўтаматам» (без іспытаў) у Менскі Дзяржаўны Лінгвістычны Універсітэт (ін‘яз) на гішпанскі факультэт.

Анархізм і пратэсты супраць рэжыму Лукашэнкі

Адначасова з паступленнем Макса ва ўніверсітэт у 1994 г. в Беларусі адбыліся прэзідэнцкія выбары і да ўлады прыйшоў чалавек, які з дапамогай Масквы адкруціў назад усю рамантыку перабудовы. Тады быў выбар паміж старой наменклатурай і Лукашэнкам, а да беларускай інтэлігенцыі не было даверу, Пазняк, Шушкевіч і астатнія не змаглі дамовіцца. У другое кола патрапілі Лукашэнка і стары мацёры Кебіч. Разумныя людзі казалі, што меншым злом у той сітуацыі быў Кебіч, але ў гэта мала хто мог паверыць.

Лукашэнка хітры, прэзэнтаваў сябе як рэформнага кандыдата, які быццам бы змагаўся з карупцыяй і старой савецкай наменклатурай. „Напалеон беларускай рэвалюцыі“ - прыйшоў на хвалі перамен ды стаў імператарам. Паспрыяла таксама інсцэніроўка замаху, стрэл пад Лёзнам. Але ў той час у 16-17 гадоў Макса гэта ўсё не цікавіла, цікавіў больш рок-н-рол. “Ну галайсуйце, горш ня будзе.”

Вярнуўся Макс у палітыку пасля рэферэндуму1995-га, калі Лукашэнка змяніў сымболіку, зняў бел-чырвона-белыя сцягі. Раптам да ўсіх - і да Макса - дайшло, што адбылася вялікая гістарычная памылка, і трэба зноў нешта рабіць. Макс, які пераехаў вучыцца ў Менск, разам з сябрамі са студэнцкага асяроддзя прыймаў вельмі актыўны ўдзел у супрацьстаянні з дыктатурай, якая тады толькі пачыналася. Тады ішла так званая Менская Вясна 1996 г. - яскравыя вулічныя акцыі пратэсту.

У той час Макс пазнаёміўся з беларускім анархісцкім рухам. Гэтая плынь была блізкая Максу з бацькавай марксісцкай падрыхтоўкай. Анархісты выдавалі газету, рабілі вулічныя акцыі, ладзілі вулічны тэатр. Макс напісаў п‘есу “Смерць тырана” для гэтага тэатру, якой адзначалі ўгодкі замаху Ігната Грынявіцкага на расейскага цара Аляксандра II, ухвалялі анархізм, супрацьстаялі Расейскай імперыі і дыктатуры. Цар Аляксандр там гаварыў з акцэнтам Лукашэнкі. 

Пачаліся рэпрэсіі, праўда, тады не такія цяжкія, як сёння, калі вярнуліся да савецкіх маштабаў рэпрэсіяў. Калі затрымлівалі, арганізатарам давалі 10 сутак, а звычайным удзельнікам – 5 сутак. Менавіта такі тэрмін атрымаў Макс і адсядзеў яго ў сумнавядомым ізалятары на Акрэсціна. Тады не было такой  жорсткасці, як сёння і як пазьней пасля 1999 г. “Калі сядзелі, было адчуванне, што мы на сваім месцы, што гэта нашая місія, мы адседзім і зноў пойдзем.” Выклікалі да рэктара, дэкана, на размовы ў міліцыю, але можна было тады яшчэ трываць.

Спроба вярбоўкі КДБ і ўцёкі з Беларусі

25 сакавіка 1998 г., у беларускае нацыянальнае свята абвяшчэння незалежнасці БНР, Макс прыйшоў пасля мітынгу ў свой менскі інтэрнат, дзе яго чакаў гэбіст, універсітэцкі куратар ад КДБ, які правёў трохгадзінны допыт. Ён прынёс тоўстую тэчку - дасье на Макса,

паказаў раздрукоўку вулічнай анархісцкай п’есы, якую яны ставілі год таму, дзе як аўтар Макс падпісаўся як Максім Шпанскі (з гішпанскага факультэту). Гэбісцкі куратар шмат ведаў пра Макса, бо “стучала” ледзь не палова інтэрната, таму што вельмі актыўна вербавалі студэнтаў.

Гэбіст стаў шантажаваць – альбо падпісваеш паперу аб супрацы, альбо сыходзь з універсітэта. Макс вельмі ўразіўся і пад ціскам паставіў подпісы пра неразгалошванне ды супрацу, але ўголас адкрыта заявіў, што супрацоўнічаць усё адно не будзе. Куратар даў 2 дні, праз якія трэба было прынесці даклад (рапарт) пра ўсіх сваіх сяброў, пра анархістаў, пра палітычна актыўных замежнікаў ды інш. Выйшаўшы ад яго, Макс быў у страшнай дэпрэсіі, ненавідзеў сябе, тым больш, што нельга было ні з кім гэта абмеркаваць.

У Менску выпадкова быў надзейны чалавек, які меў у Берасці сваю турфірму і выпісаў Максу турыстычны ваўчар у Чэхію. Таксама ў гэты ж дзень Макс пайшоў на «Радыё Свабода» і зрабіў заяву, што яго схіляюць да супрацоўніцтва з КДБ і што ён з‘язджае на знак пратэсту. Паехаў праз Берасце, развітаўся з бацькамі і сябрамі. Цягніком праз Берасце Макс выехаў 27-га сакавіка, нармальна прайшоў дагляд на мяжы, пераехаў у Польшчу і пабачыў на гадзінніку, што акурат у гэты час яго з рапартам ў Менску мусіць чакаць гэбіст.

Праз Варшаву Макс прыехаў у Прагу, з дапамогай чэскага дэсідэнта Вацлава Трояна, з якім яго звязалі журналісты Свабоды, і які ведаў расейскую мову, пайшоў у паліцыю, зрабіў інтэрв‘ю ды паехаў ва ўцякацкі лагер. Такім чынам з 28 сакавіка 1998 г. ён знаходзіцца ў Чэхіі. Макс прайшоў складаную працэдуру атрымання ўцякацтва, бо няпроста было даказаць чэскім уладам, што ў яго ў 20 год ёсць столькі абгрунтаваных падставаў для палітычнага прытулку. Але выніку ўсё ж атрымаў cтатус палытычнага ўцекача ў Чэхіі.

Пакуль чакаў рашэння па ўцякацтве, у тым жа 1998-м г. паступіў у Карлаў Універсітэт, спярша на Факультэт гуманітарных даследаванняў, а пасля на Філасофскі факультэт па спецыялізацыі “раманістыка”. У выглядзе выключэння яму дазволілі здаць тэст і прайсці сумоўе на расейскай мове, бо яшчэ не ведаў чэшскай. І вучыўся там да 2006 г.

Побыт у Чэхіі і стаўленне да няўдалай беларускай рэвалюцыі 2020 года

У Чэхіі Максу вельмі дапамагло тое, што тут знаходзіцца беларуская служба “Радыё Свабода”, дзе Макс пазнаёміўся з шматлікімі цікавымі людзмі, а пасля паралельна з навучаннем стаў там працаваць і працаваў аж да 2008 г. Затым да 2020 г. працаваў на тэлевізіі „Белсат“ як перакладчык. Зараз, як кажуць чэхі, Макс „на вольнай назе“.

Са сваёй жонкай чэшкай Макс разам ужо 19 гадоў. Маюць дачку, якой 8 гадоў. Макс імкнецца, каб дачушка ведала беларускую мову. Пасля таго, як Макс з‘ехаў, яго брат таксама стаў палітычным актывістам і цяпер таксама жыве за мяжой. Калі Макс з‘ехаў, яго маці цягалі на допыты ў міліцыю. Нават знайшлі прыладу для праслухоўвання ў іхнім электрычным шчытку.

У 2020 г. Макс браў актыўны ўдзел у акцыях у Празе, у пікетах каля беларускай амбасады, імкнуўся распавядаць пра сітуацыю ў Беларусі ў медыя і ў чэскіх газетах. Але з канца 2020-га - пачатку 2021-га гг. пасля вялікай хвалі рэпрэсіяў у Макса адбылося асабістае выгаранне, яму цяжка пераносіць беларускую няўдачу, таму цяпер ягоны ўдзел у грамадска-палітычным жыцці не вельмі актыўны. Макс разумее беларусаў – вымушаных эмігрантаў, якія цяпер з‘язджаюць за мяжу – як ім няпроста, бо калі ён сам з‘язджаў 25 год таму, не было яшчэ моцнай дыяспары ды інтэрнэту.

Творчасць і вера, будызм

Зараз Макс больш займаецца творчасцю, піша і пераасэнсоўвае, спрабуе знайсці сэнс жыцця. Кніга „Завяршыць гештальт“ - асабістае развітанне з Еўропай, пра расчараванне, крызіс еўрапейскіх каштоўнасцяў, напісаная ў 2015 г., у 2016 г.атрымала прэмію Ежы Гедройца. Гэта другі раман Макса, а першы „Там, дзе нас няма“ -  дысідэнцкі палітычны раман з элементамі сатыры, напісаны даўно, яшчэ ў 2004 г., пра менскія падзеі , таксама ў той жа год атрымаў прэмію імя беларускага пісменніка-эмігранта Янкі Юхнаўца, але выдаць гэтую кнігу атрымалася толькі ў 2022 г. У 2019 выйшаў „Кінараман“ - гісторыя асабістага захаплення кіно.

Днямі Макс дапісаў кнігу ўспамінаў, гісторыю сям‘і, працоўная назва якой „Спроба эксперыментальнага канструявання сябе“ - белетрызаваная біяграфія, нон-фікшн, рэканструкцыя памяці ды ідэнтычнасці ад дзяцінства да цяперашняга

моманту. Атрымалася вялікая выніковая кніжка пад 1000 старонак, якая сумарызуе ўсю творчасць, у тым ліку паэзію.

У бліжэйшых творчых планах Макса – вярнуцца да паэзіі. Мова ўсёй яго творчасці – беларуская. Але мае пару кніжак прозы і паэзіі па-чэску. Артыкулы па-чэску сабраныя ў зборнік „Артыкулы аб рэвалюцыі“. Таксама ён шмат супрацоўнічае з выдавецтвам Паўла Мерварта па перакладах сучаснай літаратуры з беларускай на чэскую. Апошні пераклад – „Па што ідзеш, воўча?“ Святланы Курс (Евы Вежнавец). Гэтая кніга пра 20 ст. якраз і натхніла Макса на напісанне асабістых успамінаў.

У 1993-м годзе, калі пасля разводу маці Макса вярнула дзявочае прозвішча і пахрысціла малодшых дзяцей у праваслаўе, Макс не адмовіўся ні ад прозвішча бацькі, пад якім ужо пачаў друкавацца, ні ад атэізму, хаця нейкі час яго цікавіў каталіцызм. Любімым святам атэіста Макса быў Вялікдзень. Затым, калі ён пачаў займацца ўсходнімі адзінаборствамі, зацікавіўся крышнаізмам і будызмам, але на той момант несур‘ёзна. А пасля эміграцыі ў Чэхію, нараджэння дачкі і атрымання прэміі Гедройца пачаў заглыбляцца ў будызм.

Асабістая мантра „Усё буде добра!“ – хацелася б у гэта верыць, і  каб у яе верылі добрыя людзі. „Верым, можам, пераможам!“

 

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

«Попытка экспериментального конструирования себя»

Макс Щур — поэт и прозаик, пишущий преимущественно на белорусском языке, но в последнее время и на чешском. Как переводчик работает с чешским, испанским и английским языками. Лауреат премии Ежи Гедройца и других наград. Играет на гитаре, пишет и исполняет в качестве барда собственные песни и переводы.

Макс — беженец от режима Лукашенко, уже много лет живет в Чехии, не имея пока возможности вернуться на родину, в Беларусь. По убеждениям близок к анархизму, придерживается религиозно-философского течения буддизма.

Это интервью свидетеля основано на недавно написанной им книге воспоминаний, истории семьи и собственной личности, рабочее название которой «Попытка экспериментального конструирования себя». Это беллетризованная биография нон-фикшн, в которой Макс стремится реконструировать свою память и идентичность с детства до настоящего момента.

Семья необычная и несоветская

Максим Александрович Щур родился 5 декабря 1977 года в Бресте в семье рабочего строительного завода и банковской служащей.

Отец, Александр Федорович Щур, родился в Иваново (Янове) 26 сентября 1953 года, белорус, член коммунистической партии, марксист, хотел изменить коммунистическую партию к лучшему. Учился в Минске на русском филологическом факультете БГУ, но не окончил его по политическим мотивам, поехал работать на завод в Брест. Во время перестройки он хотел баллотироваться на выборах в депутаты, но не дали. Отец писал стихи на русском языке, привил Максу любовь к литературе. Именно под влиянием своего отца-литератора еще в юности он начал пробовать себя в поэзии.

Мать, Анна-Мария, родилась в 1952 году в Буэнос-Айресе в Аргентине, куда перед началом Второй мировой войны переехала ее семья. Она выросла в Кареличах, окончила техникум в Пинске и устроилась работать в банк в Бресте, где и встретила отца Макса. В семье Макс старший, есть еще младшие брат и сестра.

Существовала определенная разница в менталитетах отца и матери, которые происходили из разных социальных слоев и имели различные культурные ценности. Семья отца была советской, а родители матери — белорусские репатрианты, объездившие полмира. В доме отца были приняты коллективные торжества с большим количеством выпивки, а отчим матери вообще не пил. Свекровь, бабушка Люба, не приняла невестку, возник серьезный конфликт, основанный на культурном бэкграунде. Поэтому молодая семья не могла долго жить с родителями: сначала обитали на съемной квартире, затем в интернате-малосемейке, после 1982 года, когда родился брат Макса, получили небольшую двухкомнатную квартиру. Там они жили впятером с момента рождения сестры в 1985 году, а четырехкомнатную квартиру им дали только в 1991-м. Мать в банке зарабатывала в два раза меньше, чем отец на заводе стройматериалов. Жили они скромно: машины у них не было, дачи не было, ездили в гости к дедушке на дачу. Но Макс не помнит, чтобы чего-то очень не хватало.

Взгляды в семье были перестроечно-оппозиционные, много читали, в том числе запрещенное, выписывали разнообразную периодику. Дома царил билингвизм, но белорусские книги Максу нравились больше. Он много разговаривал со своим отцом, коммунистом-ленинцем, шестидесятником, об истории и литературе. А белорусская культура передавалась от родителей его матери, которые сохранили эту несоветскую белорусскость в изгнании в Аргентине и к которым Макс каждое лето ездил в Кореличи. Поэтому Макс вырос белорусским патриотом-антисоветчиком.

Дед Федор и семья Щуров

Семья деда по отцовской линии из центрального Полесья (граница Брестской и Гомельской обл.). Дед Федор Иванович родился в 1925 году. Прадед Иван был лесником в Полесье, участником Первой мировой войны, лояльным к царской власти, не принимал новую коммунистическую. Дедушка Федор, наоборот, оставаясь белорусским патриотом, был в то же время убежденным коммунистом, в частности, написал траурную оду в областную газету на смерть Сталина.

Во время Второй мировой войны юного Федора Щура в возрасте 16 лет хотели расстрелять немцы, но прабабушка Ульяна спасла его, подкупив немецкого офицера. Потом он скрывался в лесу, а после освобождения Беларуси был призван в саперы. На фронте Федор получил ранение осколком в ногу, выйдя из госпиталя, остался служить в армии, охранял Байконур. В конце 1940-х — начале 1950-х гг. вернулся в Беларусь, окончил финансовый техникум, работал финансовым ревизором.

Предки бабушки Любы по отцовской линии имели чешские корни, носили фамилию Ройт. Прапрадед приехал из Чехии в конце XIX — начале XX века. В 1930-е годы семью раскулачили и сослали в Сибирь, возможно, из-за национальности. Прабабушка Таиса вышла замуж в 17 лет за русского Нила Симбирева. Во время Второй мировой войны он сражался на Дальнем Востоке, затем в Германии и Австрии, погиб после победы в 1945 году, похоронен в Айзенштадте (Австрия). Прабабушка с тремя маленькими детьми после смерти мужа вернулась в Беларусь, в Полесье, где бабушка, Любовь Ниловна Симбирева, поступила в Пинский финансовый техникум.

В финтехникуме дед Федор и встретил бабушку Любу, ухаживал за ней, написал три тетради стихов. Они жили в Иванове, а через какое-то время дед Федор пошел на повышение по службе в Брестскую область, и семья переехала в Брест.

История семьи матери: из Полесья в Аргентину и обратно в Беларусь

Семья матери родом из польской части Полесья, из села Лахва. У прадеда Василия Самусевича и прабабушки Веры было четверо детей. Бабушка Александра Васильевна Самусевич родилась в Лахве в 1922 году. Перед началом Второй мировой войны семья переехала в Аргентину, чтобы старших сыновей не забрали в Войско Польское — белорусы не хотели умирать за Польшу. Продали дом в Лахве, купили билеты, но перед отъездом умер прадед Василь Самусевич, его похоронили, и бабушка Вера с четырьмя детьми поехала одна.

В Аргентине было много белорусов и русских белогвардейцев. Белорусов, приехавших в Аргентину, спрашивали о национальности и записывали как «бланко русо» («белый русский»), а потом думали, что это белогвардейцы.

Бабушка Шура в Аргентине вышла замуж за белоруса Гладыщука, родила двух дочерей, Марию и Ольгу, а уже после развода — Анну-Марию, мать Макса. Она занималась неквалифицированной работой. В 1957 году бабушка решила вернуться: села на корабль с двумя младшими дочерьми и приплыла в Одессу. На корабле она познакомилась с будущим отчимом матери, белорусом Иваном Антоновичем Данко (Макс называет его дедом), который давно эмигрировал и прожил в Аргентине 30 лет.

Иван Данько в Западной Беларуси участвовал в белорусском движении, учился в знаменитой Новогрудской гимназии, но был отчислен в 1927 году и уехал в Аргентину вместе с односельчанами. Там он зарабатывал деньги, как мог, в том числе был профессиональным боксером. Материнская часть семьи сохранила аутентичную белорусскую народную культуру и язык 1920—1930-х годов, в то время как в Беларуси после войны в 1940—1950-е годы проводилась русификация.

С корабля бабушку с дедом Иваном не сразу пустили в Беларусь, их отправили на непродолжительное время работать в Казахстан на сбор хлопка, где были тяжелые условия. Анна-Мария там тяжело болела дифтерией, но дед Иван на доллары, тайком привезенные из Аргентины, смог купить пенициллин и спасти малышку. После Казахстана деду и бабушке предложили поехать, куда хотят, они выбрали Беларусь, но не Минск, а малую родину деда, Кореличи.

Со своими аргентинскими родственниками Макс общается по-испански: он учил язык в школе и в университете и с 10—12 лет переписывался со своими двоюродными братьями и сестрами из Аргентины. В 1983 году тетя, старшая сестра матери, решила поехать туда навестить близких. Это было сложно, но в конце концов власти разрешили, и она съездила, привезла Максу джинсы и набор игрушек-индейцев. Тетя сохранила испанский язык, а мать, которой было пять лет, когда они покинули Аргентину, нет.

Взросление и изменение подросткового сознания

Диссидентские месседжи Макс находил в некоторых советских фильмах. Большое влияние оказали знаковые события конца 1980-х годов — Чернобыль и Куропаты, где известный белорусский общественный деятель Зенон Позняк обнаружил место массовых сталинских расстрелов под Минском. А еще культ декабристов и книги Короткевича, в частности «Каласы пад сярпом тваім» о восстании 1863 года и Кастусе Калиновском, который стал для Макса героем. В школе в 1988 году Макс вместе с одноклассниками протестовал против увольнения молодой учительницы, прочитавшей в классе статью Василия Быкова из «Огонька» о разгоне акции на «Дзяды» в Куропатах.

Таким образом, годам к девяти-десяти, как раз тогда, когда происходил распад СССР, сознание Макса претерпевало изменения. Сначала он писал стихи о том, что сепаратизм не нужен, но через год думал абсолютно иначе. Очень важными были процессы в социалистических странах, падение Берлинской стены, победа Бархатной революции в Чехословакии, расстрел Чаушеску — всему этому Макс с отцом радовались, как выигрышу футбольной команды.

Протесты в странах Балтии уже воспринимались как свои, некоторые белорусы ездили защищать литовский парламент. В Беларуси такого не произошло, хотя был сильный подъем во время путча ГКЧП, в Бресте и Минске проходили демонстрации. В то время Макс уже писал стихи на белорусском языке. Появляются его первые публикации и выступления по-белорусски на телевидении, он произносит речи на митингах. Макса воспринимают как голос молодого поколения, он становится несовершеннолетним членом Общества белорусского языка (ТБМ).

С 1991-го до 1995 года Макса перестала интересовать политика: наступила демократия, не надо было бороться. Уже вывесили бело-красно-белый флаг — сбылась мечта деда Ивана, который, живя в Аргентине, не оставлял надежды на белорусскую независимость и через 70 лет дождался ее, поэтому умирал в 1994 году счастливым человеком.

Тем временем Макса начали интересовать девушки, литература и музыка: у него в школе была музыкальная группа, пели Цоя под гитару;  случились первые безответные влюбленности. В 1994 году Макс окончил школу. До этого три года подряд он ездил в Минск на школьные олимпиады по испанскому языку. По результатам его автоматически зачислили в Минский Государственный Лингвистический Университет на испанский факультет.

Анархизм и протесты против режима Лукашенко

В том же 1994 году, когда Макс поступил в университет, в Беларуси прошли президентские выборы и к власти пришел человек, который с помощью Москвы открутил назад всю романтику перестройки. Тогда стоял выбор между старой номенклатурой и Лукашенко, а к белорусской интеллигенции не было доверия. Позняк, Шушкевич и остальные не смогли договориться. Во второй тур прошли Лукашенко и старый матерый Кебич. Умные люди говорили, что меньшим злом в той ситуации был Кебич, но в это мало кто мог поверить.

Лукашенко представлял себя как кандидата-реформатора, который вроде бы борется с коррупцией и старой советской номенклатурой. «Наполеон белорусской революции» пришел на волне перемен и стал императором. Поспособствовала также и инсценировка покушения, выстрел под Лиозно. Но в 16—17 лет Макса все это не занимало, его больше интересовал рок-н-ролл: «Ну, голосуйте, хуже не будет».

Макс вернулся в политику после референдума 1995 года, когда Лукашенко сменил символику и снял бело-красно-белые флаги. Внезапно до всех — и до Макса — дошло, что произошла большая историческая ошибка и нужно опять что-то делать. Макс, переехавший учиться в Минск, вместе со своими друзьями из студенческой среды принимал очень активное участие в противостоянии диктатуре, которое в то время только начиналось. Тогда шла так называемая Минская весна 1996 года — яркие уличные акции протеста.

В то время Макс познакомился с белорусским анархистским движением. Анархисты издавали газету, проводили уличные акции, организовали площадной театр. Макс написал пьесу «Смерть тирана» на годовщину покушения Игната Гриневицкого на русского царя Александра II. Пьеса восхваляла анархизм, выступала против Российской Империи и диктатуры. Александр II говорил там с акцентом Лукашенко.

Начались преследования, но тогда они были не такими жесткими, как сегодня, когда вернулись к советским масштабам репрессий. В случае задержания организаторам давали 10 суток, а рядовым участникам — пять. Именно такой срок получил Макс и отсидел его в печально известном изоляторе на Окрестина. «Когда мы сидели, было ощущение, что мы на своем месте, что это наша миссия, мы отсидим и опять выйдем протестовать». Его вызывали к ректору, декану, в милицию.

Попытка вербовки КГБ и побег из Беларуси

25 марта 1998 года, в белорусский национальный праздник независимости БНР, Макс пришел после митинга в общежитие, где его ждал университетский куратор из КГБ, и начался трехчасовой допрос. Он принес толстую папку — досье на Макса, показал распечатку уличной анархистской пьесы, которую они ставили год назад, где автором значился Максим Шпанский (с испанского факультета). Сотрудники органов многое знали о Максе: выяснилось, что «стучала» чуть ли не половина общежития — КГБ активно вербовал студентов.

Кагэбист шантажировал: или сотрудничаешь, или уходишь из университета. Под давлением Макс подписал протокол о неразглашении и сотрудничестве, хотя устно заявил, что сотрудничать не будет. Ему дали два дня, по истечении которых нужно было принести рапорт обо всех друзьях-анархистах и политически активных иностранцах. Макс был в отчаянии, ненавидел себя, тем более что нельзя было ни с кем это обсудить.

Помог случай: в Бресте одна турфирма оформила Максу ваучер для поездки в Чехию. В тот же день он сделал заявление на белорусской службе «Радио Свобода» о том, что его склоняют к сотрудничеству. Поездом через Брест 27 марта 1998 года Макс выехал в Польшу.

Из Варшавы в Прагу ему помог перебраться чешский диссидент Вацлав Троян, с которым его связали журналисты «Свободы». В Праге Макс прошел сложный процесс оформления документов: было непросто доказать властям Чехии, что у него в 20 лет так много веских причин для получения политического убежища. Но в итоге он все-таки приобрел статус политического беженца в Чехии.

Пока он ждал решения об убежище, в том же 1998 году поступил в Карлов университет на Факультет гуманитарных исследований, позже перевелся на философский факультет по специализации «романистика». В виде исключения ему разрешили сдать тест и пройти собеседование на русском языке, поскольку он еще не знал чешского. Там Макс учился до 2006 года.

Сочувствие белорусской революции из эмиграции

В Чехии Максу очень помогло то, что здесь находится белорусская служба Радыё Свабода, где Макс познакомился со многими интересными людьми, а затем параллельно с учебой работал там вплоть до 2008 года. До 2020 года был переводчиком на телевидении «Белсат». Сейчас Макс — свободный писатель.

Со своей чешской супругой Макс вместе уже 19 лет. У них дочь, которой восемь лет. Макс стремится, чтобы его дочка знала белорусский язык.

Когда Макс уехал, его мать вызывали на допросы в милицию. Дома нашли подслушивающее устройство в электрощитке. Брат Макса стал политическим активистом и сейчас вынужденно живет за границей.

В 2020 году Макс принимал активное участие в акциях в Праге, в пикетах возле белорусского посольства, старался рассказывать о ситуации в Беларуси в чешских СМИ. Но с конца 2020 — начала 2021 гг. после большой волны репрессий Макс испытал личное выгорание, ему тяжело переносить белорусскую неудачу, поэтому сейчас его участие в общественно-политической жизни не очень активное. Макс сочувствует белорусам — вынужденным эмигрантам, вспоминает, что, когда он сам уезжал 25 лет назад, не было еще ни сильной диаспоры, ни интернета.

Творчество, буддизм, вера в будущее

Сейчас Макс больше занимается творчеством: пишет, переосмысливает прошлое и пытается разобраться в настоящем. Его книга «Завершить гештальт» (2016) — о разочаровании в Европе, о кризисе европейских ценностей — получила премию Ежи Гедройца. Это второй роман Макса, а первый — «Там, где нас нет» — это диссидентский политический роман с элементами сатиры, написанный давно, еще в 2004 году, о минских событиях. Роман получил премию имени белорусского писателя-эмигранта Янки Юхнавца, но издать эту книгу удалось только в 2022 году. В 2019 году вышел «Кинороман» — история личного увлечения кино.

На днях Макс дописал книгу воспоминаний, истории семьи, рабочее название которой «Попытка экспериментального конструирования себя». Получилась большая итоговая книга объемом около 1000 страниц, которая суммирует все творчество, в том числе стихи.

В ближайших планах Макса — вернуться к поэзии. Язык творчества — белорусский. Но есть пара книг прозы и стихов на чешском. Многие статьи на чешском языке собраны в сборнике «Статьи о революции». Также он много сотрудничает с издательством Павла Мерварта по переводам современной литературы с белорусского на чешский. Последний перевод: «Па што ідзеш, воўча?» Светланы Курс (она же Ева Вежнавец). Эта книга о XX веке как раз и вдохновила Макса на написание личных воспоминаний.

В 1993 году, когда после развода мать Макса вернула девичью фамилию и крестила младших детей в православие, Макс не отказался ни от фамилии отца, под которой он уже начал публиковаться, ни от атеизма. Какое-то время его интересовал католицизм. Сейчас чувствует близость к буддизму.

Верит и говорит: «Все будет хорошо!» — не в том смысле, что обязательно и скоро победим, но счастливый конец истории будет.

 

 

 

Who worked out the recording: Valerie Černomortzeva