Arshak Banuchyan Արշակ Բանուչյան

Գիտե՞ք, օրինակի համար Իգոր Մուրադյանի բանի ժամանակ ․․․ Անշուշտ հրապարակում մենք խոսում էինք մարդկանց հետ, բացատրում էինք, որ սա անհնար ա, էս պարտիա, Լենին։ Ես ծիծաղում էի դրա վրա, ասում էի՝ անհնար ա, չի լինելու։ Բայց էդ նույնիսկ զգուշավորություն չէր։ Մենք նամակ էինք ստացել Մատենադարանում։ Լիտվայից էր, որտեղից էր։ Նմանատիպ նամակներ այլ ինստիտուտներ էլ են ստացել, վստահ եմ։ Մենք էնտեղի կուսակցական բաները՝ Լիտվա, Էստոնիա, որ դիրքավորված են, էնտեղից մեզ գրել են, որ չե՞ք կարողանում ադրբեջանցիների հետ միանաք, էդ ղարաբաղցիներին մի հատ լավ դաս տաք։ Այսինքն՝ խելոք թող մնան, էլի։ Ոչ էլ պատկերացում ունեին։ Աշխարհում էլ երևի չգիտեին։ Նախ, պետք էր էդ ամբողջը բազմակողմանի․․․ Աշխարհը պիտի իմանար, թե էս ժողովուրդը ինչի համար ա փողոց դուրս եկել։ Ուրեմն մի ահռելի աշխատանք կար կատարելու նաև մամուլի հետ։ Ու ոչ միայն խորհրդային մամուլի, որը մեր համար փակ էր։ Նույն ամեն իրիկուն «Վրեմյան»-ն, կամ էդ «Պրավդա» թերթը, կամ չգիտեմ ինչը, ամեն մի հրապարակում, ամեն մի հեռուստատեսությունից՝ անջատողականներ, կամ չգիտեմ, էդ պիտակները, որ ժողովրդին կպցնում էին, հաջորդ օրը ավելացնում էր ժողովրդի թիվը հրապարակում։ Էդ վիրավորանքը, էդ ստի, կեղծիքի դեմ անհանդուրժողական լինելու հոգեվիճակն էր ժողովրդի մեջ։ Այսինքն, էն տպավորությամբ, որ մեծ հաշվով Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցությունը ինքը կրակի վրա բենզին էր լցնում իր պահվածքով նաև։ Բայց իրենք, օրինակ Սիլվա Կապուտիկյանը, երբ որ Մոսկվայից եկան, ուզում էին տուն քշել․․․ Եվ դրան լծվել էին նաև էն ժամանակ․․․ դե պարզ ա, որ Վեհափառին էլ ստիպեցին, որ գա Վեհափառը, խոսի, նրան էլ վախեցրել են էն ժամանակ։ Իհարկե, ժողովուրդը հակադրվեց նրան, բայց մեծ մարդ էր, տարիքով մարդ էր Վեհափառը։ Վեհափառին նաև վախեցրել էին։ Ինքը չէր ուզի, որ էդ հավաքված ժողովուրդը արյուն թափի, կամ չգիտեմ ինչ։ Դրա համար եկավ և էնպես խոսեց, որ գնացեք տուն, եթե չեմ սխալվում նույնիսկ՝ ես կանիծեմ, չգիտեմ, էսպիսի բաներ ասեց։ Բայց փոխվեց «Ղարաբաղ» կոմիտեի կազմը, որովհետև նախորդները սպառեցին իրենց։ Եվ նախորդները ոչ միայն սպառեցին իրենց, այլ․․․ Օրինակ, էդ Սարուխանյանը, որ Էջմիածնից էր կարծեմ՝ դերասան, էնքան մեծ հարված էր, որ ինքը ներկայանում էր որպես ղարաբաղցի։ Ճիշտ է, Ղարաբաղի թատրոնում իբրև դերասան խաղացել էր, բայց պետք ա ազնիվ լինել ժողովրդի հետ։ Մի փոքր շեղում, մի փոքր կեղծիք, և քո ասած 90 տոկոսանոց ճիշտը արդեն կդառնա․․․ Մի խոսքով՝ չի կարելի խաբել։ «Ղարաբաղ» կոմիտեի էդ կազմը ինքը լրիվ սպառեց իրեն։ Ես ավելի կոշտ բաներ չեմ ուզում ասել, որովհետև կար էդ տպավորությունը, թե իբր ինչ-որ մտավորականների, գիտնականների մեջ, որոնք եկել էին, Կա-Գե-Բե-ի հետ համագործակցելով հայանպաստ մի բան կանեն։ Մարդկանց խելքին էնպիսի մի բան էր, կարծես իրանք հսկայական պետության հսկայական մի կազմակերպության, որին պետությունը իր բռի մեջ էր պահում, ոչ թե դու ես օգտագործում, ինքը պիտի օգտագործի․․․ Դո՞ւ պիտի իրեն օգտագործես, թե՞ նա է քեզ օգտագործելու։ Այսինքն, ես չեմ ասում, թե նրանք հայրենասեր չէին, բայց էդ միամտություն էր էդպիսի կեցվածք ունենալը և փորձել սանձահարել էդ շարժումը և վերևից հրահանգով ինչ-որ մի բանի բերել։ Եվ ժողովուրդը մնաց մի պահ անգլուխ։ Մի պահ։ Շատ կարճ շրջան։ Շատ արագ «Ղարաբաղ» կոմիտեն հարթակը գրավեց։ Գրավեց չակերտավոր եմ ասում, որովհետև ուղղակի հարթակից մարդիկ սկսեցին լսել էն մարդկանց, ովքեր որ իրենց հետ ազնիվ էին։ Եվ իսկապես ազնիվ էին, ամեն վտանգ վերլուծում էին ժողովրդի հետ։ Շատերը կհիշեն, ասենք թե՝ Վանո Սիրադեղյանի վերլուծությունները։ Միտինգները միշտ սկսում էին համաշխարհային մամուլի և լրատվության վերլուծությամբ։ Ժողովրդի մեջ, էսպես ասած, ինքնահսկվողներ կային, գիտե՞ք, օրինակ ես հիշում եմ, որ ցրելու համար միտինգը խմած մարդկանց էին ուղարկում։ Ոմանք ասում էին նույնիսկ նարկոտիկ կա գրպանը, և այլն։ Էդպես մի անգամ եղավ, որ հրապարակում պրովոկատորը, որը մտել էր ժողովրդի մեջ և պիտի հրահրոց աներ, ժողովուրդը միանգամից շղթա կազմելով մեծ օղակ կազմեցին՝ մեջտեղում թողնելով իրան և միլիցեքին հրավիրեցին, ասեցին՝ եկեք տարեք։ Շատ հետաքրքիր էր։ Մեր ժողովուրդն էր փոխվում։ Իրականում իսկապես որ ասում են միտինգների ժամանակ որևէ բան չէր կորում․ մեկը դրամ կկորցներ, դրամապանակ կկորցներ, միկրոֆոնից հայտարարում էին, տալիս էին։ Շատ ուրի՛շ մթնոլորտ էր։

Դե դասական իմաստով դա մի կազմակերպություն չէր, «Գոյապայքարը», որտեղ կանոնադրություն կար կամ ղեկավար կար։ Գոյություն ունեին մի 7 հոգի կոպիտ ասած նախագահություն կամ կազմկոմիտե, որոնք իրանց վրա վերցնում էին էդ պատասխանատվությունը։ Հետո էդ բանն էլ կար։ Ասենք, մեր մեջ չկար էդպիսի բան, որ որևէ մեկին նախագահ ընտրել և իրեն հարվածի տակ դնել, որովհետև դեռ Խորհրդային Միություն էր։ Եվ չկար էդ միտքն էլ, որ ասենք թե մարդ անդամագրվի, կամ չգիտեմ ինչ արվի։ Գիտե՞ք, հիմա տեսեք, թե Ղարաբաղյան շարժումից․․․ Ղարաբաղյան շարժումը ըստ երևույթին «Գոյապայքարի» անգամ ամենաակտիվ մասնակիցներին կլանեց իր մեջ։ Մեզանից շատերը հայտնվեցին տարբեր բաների մեջ և նույնիսկ հակադիր բևեռների մեջ հայտնվեցին։ Հիմա էդ իմաստով ես չեմ կարող ասել, որ մենք ընդեղ որոշում ունեինք, թե մենք միասնական էինք բոլոր հարցերում, բայց ամեն մեկս մեր մոտիվացիան ուներ։ Օրինակ, կոնկրետ ինձ համար կարող եմ ասել, որ դա ես համարում էի մի ճանապարհ, որով կարող ենք գնալ դեպի անկախություն, ընդհանրապեա տանել համախմբվածության, միասնության։ Ես, գիտե՞ք, երևի թե ես ընդհանրապես կուսակցատյաց էի։ Եվ մինչև 2008թ․ որևէ կուսակցության մեջ չեմ եղել։ Ես պատրաստ էի ցանկացած մեկին օգնելու, եթե դա օգտակար ա կոնկրետ ինչ-որ բանին, մեր երկրի համար։ Այսինքն, ինձ համար նույնիսկ գաղափարախոսությունը կարևոր չէր։ Ես էն ժամանակ, օրինակ, եղել եմ էդպիսի խոսակցությունների ժամանակ, ասում էի, որ ինձ համար կարևոր չի՝ Հայաստանը կլինի ստրկատիրական, ֆեոդալական, ինձ համար կարևոր է, որ Հայաստանը լինի։ Հետո թող ինքը իրա մեջ, էվոլուցիոն ձևով կլինի, զարգացմամբ կլինի, գտնի իր ժողովրդավարությունը, ոչ թե դրսից բերվի ու ․․․ Ես էդ մտքին եմ եղել։ Բայց անշուշտ, ես հասկանում եմ, որ դա նաև կարող ա ․․․ որովհետև պիտի ժողովրդավարությունը․․․ դու ծնողը պիտի դառնաս դրա, չպիտի լինես պատվաստված մի բան։ Էս միտքը կար էն ժամանակ։ Կար նաև ուրիշ բան։ Օրինակ, դե անկախությունից հետո․․․ Ես մի քիչ թռիչքներով եմ բան անում, որովհետև իմ գաղափարի հետագիծն եմ ուզում գտնել։ [19]90-ին, երբ որ մենք արդեն անկախության հանրաքվեի նախաշեմին էինք, ես հիշում եմ, մի օր տղեքի հետ էդպես նստած սուրճ էինք խմում, խոսում էինք, մի բան ասեցի, որ ծիծաղելի բան էր դառնում, բայց մինչև հիմա ես հիշում եմ, որ մեխվել էր ուղեղիս մեջ։ Մենք անկախության ժամանակ ապրած սերունդ չենք։ Միգուցե՞ մենք պետք ա անկախության վարդապետները լինենք, այլ ոչ թե ղեկավարները։ Սենց ․․․ ծիծաղում էին իհարկե, բայց մինչև հիմա այդ համոզմունքը կա, որ պետք էր կրթել ժողովրդին, հասցնել էդ անկախությունը, անկախությունը ստանալուց հետո էլ շարունակել իրան բացատրել՝ ինչ ա էդ անկախությունը։ Որովհետև հիմա էլ, գիտե՞ք, միգուցե դա հավերժական թեմա է, միշտ պիտի, ասենք, տարբեր իրավիճակներում մարդը հասկանա, թե իր ընտանիքի ինքնագոյությունը, այսպես ասած, ինքնաբավությունը, անվտանգությունը ինչից ա կախված։ Որովհետև բացարձակ անկախություն գոյություն չունի, անշուշտ։ Անգամ ամենամեծ տերությունները՝ գերտերությունները, էդ իմաստով անկախ չեն։

Շենգավիթի պիոներ պալատում նիստը եղավ։ Էդ նիստը վարողը ես էի։ Բավական շատ մարդ էր արդեն հավաքվել։ Ի դեպ, պիտի ասեմ, որ էդ նույն շրջանում, մինչև էդ, մենք արդեն Աբովյանում էլ մասնաճյուղ ունեինք։ Եվ Աբովյանում, եթե չեմ սխալվում, երևի հենց դեկտեմբերին ա եղել՝ մշակույթի պալատում, Ռուբեն Հախվերդյանի և Մեսչյանի համերգը կազմակերպեցինք։ Դա էլ մի պատմություն էր, որովհետև Աբովյանի տղաների հետ միասին քաղաքում մենք թռուցիկներ էինք․․․ աֆիշաներ, թռուցիկներ չէր այսինքն, հայտարարություններ, որ համերգ պիտի լինի։ Կպցնում էինք պատերին, մեր հետևից մաքրում էին կոմսոմոլները։ Ստիպված, այսինքն, «Սիրիուս» և այլն գործարաններում էդպես թռուցիկների նման սկսեցինք հայտարարությունները տարածել։ Համերգը կայացավ։ Բայց էդ քանի ամիսների ընթացքում հետաքրքիրն էն էր, որ երիտասարդական շարժում էր ստեղծվել, և անդամները շատանում էին, մարդկանց թիվը միշտ շատանում էր։ Մեզ, օրինակ, այն ժամանակ ԱԵՄ-ից Մովսես Գորգիսյան և այլն հանդիպեցին։ Նույնիսկ էն ժամանակ ուզում էին «Անկախություն» թերթը տարածել։ Մենք ասում էինք՝ ո՛չ, հազիվ ենք դահլիճը գտել, հետո կարգելեն, բան, սպասեք ուրիշ անգամ։ Վերջը։ Այսինքն՝ ոչ թե մենք գաղափարին էինք դեմ, այլ մենք մի քիչ ավելի զգուշավոր էինք, մենք մտածում էինք, որ չի կարելի էսպես ցնցումներով։ Ես գոնե էդպես եմ մտածում։ Կարող ա «Գոյապայքար»-ից ուրիշ մեկին հրավիրեք, ինքը ուրիշ տպավորություն ունենա։ Բայց իմ բանը էդ ա եղել էն ժամանակ, որ պետք չի գնալ առճակատման, որովհետև․․․ Ոչ թե որովհետև մեզ համար ենք վախենում, այլ․․․ Մի 5 տարի, 6 տարի առաջ պատրաստ էինք մեռնելու այդ գաղափարի համար, այլ որովհետև էդ գիտակցությունը արդեն կար։ Էդ ռոմանտիզմը, ասում եմ, արդեն անցել էր, որովհետև էդ նահատակությունը միայն նահատակություն չի, որ գաղափար ա պահում, էդ նաև պահ ա, որ ինչ-որ մի շրջան մարդիկ վախեցած լինեն։ Հասկանո՞ւմ եք՝ ինչ եմ ասում։ Էդ հոգեբանությունից պետք էր ազատվել։ Ուրիշները, էլի եմ ասում, տարբեր․․․ Իմ մեջ բեկումը, որ տեղի ա ունեցել էդ ռոմանտիզմի և մի քիչ ավելի ռեալիստ լինելու մեջ, էդ շրջանն ա եղել՝ 87 թվականը, այսինքն՝ բանակից գալը և բանակը, բանակում էլ։ Ուրեմն փետրվարի 16-ին, հավանաբար, մենք ունեցանք նիստը պիոներ պալատում Շենգավիթի։ Եվ հաջորդ օրը արդեն միտինգ ունեցանք։ Աբովյանի տղաները լավ կազմակերպել էին էդ։ Էդ մենակ մեր բանը չէր, պետք ա արդար լինել։ Իրենք ժամ էին ճիշտ ընտրել, այսինքն՝ մենք միասին ճիշտ ընտրել ենք ժամը՝ 3-4-ին, երբ որ «Սիրիուս»-ից աշխատողները գալիս էին։ Մարդկանց մի հսկայական զանգված էր էդ, որ գալիս էին կամ ավտոկայան, ովքեր շրջանի գյուղերից էին գալիս, աշխատում էդ մեծ գործարաններում, նաև էդտեղից ավտոբուսը՝ քաղաքային տրանսպորտն էր աշխատում։ Ուրեմն մենք, երբ որ միտինգը սկսեցինք, արդեն ավտոկայանը ոչ միայն լիքը մարդ կար, այլ նաև ավտոկայանի աշխատանքը պարալիզացվեց, ուղղակի դարձավ մեծ խնդիր։ Մենք չենք էլ մտածել, որ կարող ա էդպիսի բան անել։ Հետո՝ միլիցիայություն, էն ժամանակ ոստիկանություն չէր, միլիցիայություն էր, եկան, շրջկոմից եկան, մեզ համոզեցին, որ գնանք ավելի բաց տեղ։ Մի 2 ժամ հետո մեզ մի կերպ համոզեցին, կարելի է ասել։ Գնացինք մշակույթի պալատի մոտ։ Էնտեղ միտինգը եղավ՝ բուն միտինգը։ Անգամ շրջկոմի քարտուղարը միկրոֆոնի դինամիկն էր բերել ստեղից, ասել՝ տեսեք ես ինչ բարի եմ։ Էնտեղ մենք մի փոքր, էսպես ասած, լեզվակռիվ ունեցանք։ Ինքն ուզում էր՝ դահլիճ մտնեինք, մենք չէինք ուզում դահլիճ մտնել։ Էդպես էդ օրը անցավ։ Մենք միտինգը ավարտեցինք մի բանով, որ հաջորդ օրը կենսաքիմիական գործարանի մոտ պիտի միտինգը արվի։ Կենսաքիմիական գործարանի մոտ մարդկանց թիվը նախորդ օրվանից 3-4 անգամ ավելի էր։ Էն որ ասում եմ 3-4 անգամ ավելի, իսկապես շատ-շատ էր։ Ամբողջ փողոցը փակվեց, էդ Բյուրեղավան տանող ճանապարհը։ Գործարանի դարպասները փակ էին։ Մի մասը մեքենաների շարժիչների թափքն էին բարձրացրել էդպես, մի մասը՝ ցանկապատների վրա։ Մի պահ եկավ, որ էդ զանգվածը, մեր հնարավորությունները խոսել իրանց հետ, տեխնիկապես չի հերիքում։ Պրովոկացիա անելը հեշտ ա։ Ես, էլի եմ ասում, կոնկրետ իմ հիշողություններն եմ ասում։ Չի երևում, որ եթե տնօրինության հետ անգամ մի բան խոսենք, ինչ-որ մի բանի հասնենք, իրենք չեն մեկ ա որոշողը, իրենք չեն որոշելու՝ փակե՞ն, թե՞ չփակեն էդ։ Մի վիճակ առաջացավ, որից պետք էր լուծում գտնել։ Այ էս ա ռեալիզմը, ասում եմ, որ իրավիճակում դու կարողանաս ճիշտ կողմնորոշվել։ Ու էդ իրավիճակում նենց էր, որ պրովոկացիա անելը շատ հեշտ էր։ Պրովոկացիայից հետո կարող էին մարդիկ տուժել, ու մեր ամբողջ էդ կազմակերպած բանը կդառնար ձախողում։ Դրա համար էդ որոշումը կայացվեց։ Առաջին որոշումը հետևյալն էր․ լրագրողներ կանչել, որովհետև մի տեսակ առաջին անգամ էդ զանգվածի առաջ ես դու, իրենց համար պատասխանատու ես։ Բայց մեկը, որ լրագրողների հետևից գնաց, ես տաքսիով Երևան եկա, որ լրագրողների իմաց տամ, որովհետև էն ժամանակ ո՛չ բջջային կար, ո՛չ մի բան, կամ մի հեռախոսով պիտի մի տեղ զանգեիր, հույս չունես, թե ինքը իր գործը կանի թե չի անի։ Ես «Գարուն»-ի խմբագրությունից հետո տղաներից իմացա, թե ուր են հասել։ «Գարուն»-ի խմբագրություն զանգեցին իրանք։ Ես չեմ հիշում հիմա՝ ով էր զանգողը։ Եվ ասեցին, որ Ավանով իջնում են արդեն։ Եվ երկրորդ որոշումը էդ էր․ այսինքն, քանի որ սենց վիճակ ա առաջացել, լուծում չկա, քայլենք Երևան, ուրեմն, Կենտկեմի շենք, կամ՝ չգիտեմ, ճանապարհին կորոշենք։ Բայց գոնե թույլ չենք տա, որ պրովոկացիա լինի։ Եվ քայլերթի ժամանակ հեշտ կլինի արդեն վերահսկել վիճակը։ Այդպես քայլերթով Աբովյանը հսկայական զանգվածով եկանք մինչև Օպերայի հրապարակ, էնտեղից էլ՝ Կառավարության շենք։ Կառավարության շենքում արդեն, դժվարանում եմ ասել՝ մեզնից մարդիկ ընդունեցին թե չէ։

«Գոյապայքարը» ուսանողների խումբ էր։ Բոլորի անունները կդժվարանամ հիշել: Հիմնականում՝ Վահան Իշխանյան, Աշոտ Ասլիբեկյան, Տիգրան Պասկևիչյան, Վաչե Քալաշյան, էլի տենց տղաներ կային։ Հիմնվեց «Գոյապայքարը», էդ երիտասարդական միությունը, կազմակերպությունը կարելի ա ասել։ Եվ մեր նպատակը էդ ժամանակ բանն էր․ քանի որ առիթը կա, եկեք խոսենք ինչից հնարավոր ա խոսել, ինչը որ չի վտանգի մեր ժողովրդի անվտանգությունը, մեր ժողովրդին բան չի անի, էսպես, ցնցումների չի տանի։ Այսինքն, չգնալ միանգամից առերեսման՝ անկախություն ենք ուզում, ջարդվել, հետո ժողովուրդը ջարդվելու վրա ինչ-որ բան ստանա։ Մենք գնացինք էդ ճանապարհով՝ էկոլոգիական։ Հոկտեմբերի կեսերին մի միտինգ եղավ Օպերայի հրապարակում։ Մենք հանդիպում էինք մասնագետների, ի դեպ։ Ասենք՝ պատմության սպիտակ էջերի բացահայտում, լեզվի մասին, չգիտեմ, հազար ու մի ոլորտներ կային, որ մենք ամեն մեկի համար պատասխան էինք տալիս։ Բայց, օրինակ, էկոլոգիայի հետ կապված հիմնականում Հակոբ Սանասարյանը և Կարինե Դանիելյանը՝ իրենք էին, որ հավաք էինք կազմակերպում, իրանց հրավիրում էինք, որ գալիս խոսում էին, բացատրում էին, թե ինչ ա տեղի ունենում։ Էդ ժամանակ իսկապես, եթե կհիշեք 87 թվականին Շենգավիթի շրջանում երեկոյան ժամերին միշտ ծանր օդ էր, որովհետև Նաիրիտից ինչ-որ բան էին բաց թողնում։ Ես չգիտեմ՝ դա ինչ էր։ Հիմա, ասենք եթե հիշեմ էլ, թե էդ բաների մեջ Կարինե Դանիելյանը կամ Հակոբ Սանասարյանը ինչեր էին պատմում մեզ, կդժվարանամ։ Բայց դրանց արդյունքում մենք ինչ-որ մի դոսյե էինք սարքում, քսերոքս անում, բաժանում, և այլն, որպեսզի մարդկանց քաղաքացիական գիտակցությունը, այսպես ասած, բարձրանա։ Եվ դա էր ճանապարհը։ Այսինքն, այդ ճանապարհով կարող էիր միայն տանել մարդուն, որ ինքն իր լեզվի, իր մշակույթի, իր պատմության, իր սերունդների առողջության և այլնի հետ կապված կարողանա անտարբեր չլինի և ներկայանա։ Հոկտեմբերին էդ առաջին միտինգը եղավ։ Հետո դեկտեմբերից արդեն, կարծեմ, Շենգավիթի շրջանի պիոներ պալատ կար, մեծ ու փոքր դահլիճներ ուներ։ Սրահներից մեկը, որտեղ հազիվ մի 100-200 մարդ կարող էր նստել, էդտեղ նիստեր էինք անում։ Կարծեմ 1 կամ 2 անգամ ունեցանք նիստ էդտեղ։

[19]84 թվականին, եթե չեմ սխալվում, ես դպրոցը ավարտելուց հետո տվել եմ արևելագիտական։ Էդպես միտք ունեի իբրև թե, թուրքերեն սովորելու, չգիտեմ, և այլն։ Բայց 84 թվականին արդեն մի խումբ կար համալսարանում։ Ավելի վաղ կար, որովհետև հավանաբար ես իմ հիշողությամբ կարող եմ էդ թվականից սկսել, որովհետև 82-ին արդեն ուսանողների հետ էդպես ծանոթ էի։ 84-ին էսպես անուն չկար որևէ բանի, բայց տղեքը, օրինակ, նույն Ասլիբեկյան Աշոտը հիշեցի հիմա, Վահանը Իշխանյան, հետո նաև հետագայում Տիգրանը Պասկևիչյան, Վաչե Քալաշյանը ու էլի տղաներ, Արմենը, ազգանունը հիմա չեմ հիշում, երգահան է, երգում է կիթառով, չէ՞։ Մենք ուսանողական էդպես լսարաններում հավաքվում էինք։ Եվ էդ շրջանում նաև արգելված գրականություն կարդալ, ձեռքից ձեռք փոխանցել։ Էդպիսի մի լավ ընկերություն ունեի։ 84 թվականի վերջերն էր, եթե չեմ սխալվում, օդանավակայանում բռնեցի Րաֆֆի անունով մի լիբանանցի տղայի, որին ես անշուշտ չեմ ճանաչել։ 84-ին ես․․․ մի խոսքով՝ կանչեցին ինձ Կա-Գե-Բե։ Տղաներին էլ, բոլորին էլ, որովհետև նրան բռնել էին հակասովետական գրականությամբ։ Հետո համալսարանից ինձ տղաները ասեցին, որ 2 անգամ տարան Կա-Գե-Բե։ Կա-Գե-Բե-ում ասեցին, որ մենք բան ենք արել, զգույշ կլինես, ասեցին, որ դու երեխա ես, էլի, չես հասկանում, էսպես, ասաց։ Հիշում եմ, քննիչը, որ ինձ հարցնում էր, ասում էր՝ Արամ Մանուկյանի գերեզմանին է՞լ ով կար, ո՞վ էր այցելել, ես էլ տենց ուսերս վեր քաշելով ասում էի՝ ես թաղմանն էլ չեմ եղել։ Բայց իրականում ես չէի գնացել։ Ես գիտեի, որ ինքը ինձ պրովոկացիա ա անում, որ իբր թե լուսանկար ունեմ, իրանք գիտեն արդեն, ինձ են փորձում և այլն։ Այսինքն՝ էդպիսի պատասխաններ տալով 2 հարցազրոյցից հետո․․․ Հետո Միքայելը ինձ, եթե չեմ սխալվում, Միքայելը ասեց՝ պիտի մի բան անես, որ փախնես ոնց որ։ Ես էլ կամավոր գնացի բանակ 85 թվականին արդեն։ Կամավոր գնացի բանակ, կես տարի հետո Հատուկ բաժինը՝ Особый отдел, այսինքն՝ բանակի էդ Կա-Գե-Բե-ն եկավ, նստեց վրաս, սկսեց հարցաքննել բանակում արդեն։ Իսկ ընդեղ արդեն «Տրուդ»-ում կարդացի, որ Հայաստանում համալսարանից հեռացրել են Վահան Իշխանյանին և էլի մի քանի տղաների։ Մի խոսքով, էդ 85-ն էր արդեն։

Դա էկոլոգիական էր, զուտ էկոլոգիական։ Կենսաքիմիական գործարանի էդ վատ ազդեցությունը առողջության վրա մարդկանց և այլն: Այսինքն, էդ գործարանը փակելու հարցն էր։ Կար մի հարց էլ, որի մասին էն ժամանակ խոսում էին։ Աբովյանի մոտ ուզում էին մեծ գազի, գազահորեր են ասում, պահեստարաններ կառուցել, որը նորից շատ վտանգավոր էր, որովհետև կարծեմ ավազահանքի մոտ պիտի լիներ հսկայական հորերը, որի պայթյունը մենակ կարող էր հսկայական․․․ Քաղաքի մոտ չէր կարող լինել էդպիսի բան։ Մեր կարծիքով, կամ էկոլոգների կարծիքով, դա չափազանց վտանգավոր էր։ Նույնը, ասենք, վերաբերում էր Նաիրիտին։ Իրականում էդ վտանգները կային։ Իրականում, միայն էդ գիտական հետազոտությունները, էդ գիտնականները, որոնք դրա մասին խոսում էին․․․ Ես վերջին հաշվով էդ ոլորտի մասնագետը չեմ, ես ավելի մասնագետին վստահելուն եմ հակված։ Եվ էդ մասնագետները մեզ բացատրում էին, որ էսպիսի հարցեր կան։ Կային շատ ուրիշ բաներ։ Օրինակ, մեզ մի անգամ նույնիսկ եկել էին ասում էին Չեռնոբիլից կարտոֆիլ են բերել, շուկաներում վաճառում են։ Հազար ու մի բան կար։ Բայց էկոլոգիական խնդիրը վերհանել, որ շրջակա միջավայրի պաշտպանություն, մաքրություն և այլն, դա գերխնդիր չէր մեզ համար, դա միջոց էր մարդկանց գիտակցությունը բարձրացնելու, իմ զգացողությամբ, իմ պատկերացմամբ էն ժամանակ։ Որից հետո եթե ինքը արդեն անտարբեր չի իր շրջապատի նկատմամբ, իր քաղաքի նկատմամբ, նաև անտարբեր չի լինի իր ինքնության, իր մշակույթի, այսինքն՝ էս ճանապարհով գնալ, որ մարդիկ արթնանան։ Բայց, ասում եմ, հավանաբար էդ ընտանիքներում էդ հիշողությունը կամ փոքրիկ մասնագիտական խմբերում, կամ ընկերական խմբերում էնքան, հավանաբար, տենց բջիջներ կային, որ իրանք միանգամից տենց դուրս եկան ու արդեն Ղարաբաղյան շարժման ժամանակ։ Եվ դրան իհարկե նպաստեց նաև Սումգայիթի ջարդերը։

Գիտե՞ք, 82 թվականին, ասում եմ, ռոմանտիզմի շրջան էր։ Մի սենց բան կար, որ հիմա եթե ասեմ, հավանաբար դա էն ժամանակ շատ լուրջ էր ընդունվում, շատ․ ոչ մեկ չէր մտածում, որ Սովետական Միությունը կքանդվի։ Եվ որևէ ազգի, որևէ պետության, որևէ թշնամության հարց չէր․ միայն քո ինքնությունը, քո ազգային պետականությունը վերականգնելու երազանք ունեիր։ Բայց էդ հույսը չկար, որ կարող ա դա հնարավոր լինել էդ 82-ին։ Ուրեմն, մի կարգախոս կար, որ ասում էինք, հիմա գովելով չեմ ասում, ես նույնիսկ հիմա կքննադատեի էդ նահատակի հոգեբանությունը, որ ազատության զոհասեղանի արյունը չպիտի մակարդվի, այսինքն՝ նախորդ սերունդները, որոնք կռիվ են տվել և այլն, բայց մենք չենք տեսնելու էդ անկախությունը, մենք էդ ազատությունը չենք տեսնելու, բայց պետք ա թարմ պահել, որպեսզի մարդկանց, հաջորդ սերունդների մեջ էդ հիշողությունը մնա։ Ես տենց եմ հասկանում, որ օրինակ, էդ բոլոր տղաներն էլ էդ նույն հոգեբանությամբ էին, որ որևէ մեկս չէինք պատկերացնում, որ կարող ա մենք տեսնենք էդ անկախությունը։

Ես վստահ եմ, որ էդ 80-ական թվականներին շատ մարդիկ են իրենց նեղ շրջապատում, շրջանակներում հավաքվել, խոսել։ [19]88 թվականին արդեն էնքա՜ն շատ դուրս եկավ էդ մարդիկ, որ քեզ թվում էր, թե դուք 10 հոգով ինչ-որ մի բան եք անում, բայց իրականում էդպիսի տասնյակներ լիքը տեղեր կան, որոնք որ էդ․․․ Այսինքն՝ մենք էլ չէինք հասկանում՝ ոնց ա լինում, որ, օրինակ, սամիզդատը մեր ձեռքից թռնում ա, ու դեռ պահանջարկ կա։ Էդպես գնում էր։ Ես մտածում եմ, որ դա այն հովերն էին երևի։ Չգիտեմ, չեմ ասի, թե պերեստրոյկայի հետ կապված ա, բայց պերեստրոյկան թույլ տվեց, որ ինքը միանգամից բացվի էդպես։ Չնայած՝ զգուշավորությամբ, որովհետև․․․ Տեսե՛ք, բանակից ես 87-ին եմ եկել՝ 87-ի մայիսին։ Անշուշտ, միանգամից ընկերներիս՝ տղաներին հանդիպելով և այլն։ Եվ սեպտեմբերին, կարծեմ արդեն սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին, ստեղծվեց «Գոյապայքար» միությունը նույն տղաներով՝ Վահան Իշխանյան, Տիգրան Պասկևիչյան, Աշոտ Ասլիբեկյան, Վաչե Քալաշյան և այլն։ Էդպես էլի մարդիկ կային։ Ու մեր նպատակը ո՞րն էր։ Այսինքն, մենք հավաքվում էինք, քննարկում էինք հարցեր, խնդիրներ մեզ հետաքրքրող, որովհետև տարբեր մասնագիտության տեր մարդիկ կային։ Ճիշտ ա, հիմնականում բանասերներ էինք, բայց կային քիմիկներ, ֆիզիկներ և այլն։ Նու, 85-ը արդեն պերեստրոյկա էր։ Եթե մենք մի քիչ․․․ Գիտե՞ք, Վարդանը Հարությունյան, էդ այլախոհների մասին գրված իր գիրքը, հիմա վերնագիրը լավ չեմ հիշում, ինքը բան ունի էնտեղ, չէ՞, վերջին շրջանը կա այլախոհների, որոնք որ այնուամենայնիվ որովհետև չբռնվեցին, չդատվեցին, չաքսորվեցին, իրանք մնացին էսպես ասած չձևավորված կարծես թե։ Որովհետև 85-ի ժամանակ արդեն․․․ Մենք վերջին այլախոհների մեջ էինք երևի, որը կլանեց արդեն Ղարաբաղյան շարժման մեջ կամ հետպերեստրոյկայի շարժումների մեջ, որը համազգային շարժում դարձավ։ Էդպես երևի կարելի ա ասել։

Դե տարիքդ հասնում էր, ուրեմն, տանում էին բան։ Նախ պիտի սովորեիր։ Կոմսոմոլի քարտուղարի, կոմսոմոլի գրասենյակ ունեինք, բան, ինչ-որ բրոշյուրներ էին տալիս, որ պիտի սովորենք, չգիտեմ՝ համագումարը երբ ա եղել, էն մեկը ոնց ա եղել, բոլշևիկների պատմությունը։ Հետո պիտի գնայիր ռայկոմ՝ քննություն տալու։ Ռայկոմի շենքում էր՝ շրջկոմի։ Այսինքն, շենքում կոմերիտմիության գրասենյակ կար։ Էդպես պիտի գնայիք էդտեղ։ Մտնում էիք, քննության նման հարցեր էին տալիս մի 2-3 հատ։ Եթե ճիշտ էիք պատասխանում, ուրեմն վերջացավ, տոմսը ձեռքդ էին տալիս, անդամավճարը պիտի մուծեիր, վերջ։ Եթե մի քիչ ակտիվ էիր, ուրեմն պիտի կոմերիտական էդ ակցիաներին, բաներին մասնակցեիր։ Ես ընդհանրապես ակտիվ եմ եղել դպրոցում։ Բայց ասեցի ես չեմ ուզում կոմերիտական լինեմ, չեմ ուզում։ Հարցնում էին՝ ինչի՞ համար, ասում էի՝ չգիտե՛մ, ես չեմ հասկանում, չեմ ուզում լինել։ Բայց էդ իմ պատասխանը մի տեսակ խուսանավելու ճանապարհն էր՝ չասելու համար, որ ես չեմ ընդունում ընդհանրապես կոմունիստական գաղափարախոսությունը կամ չգիտեմ ինչը։ Ես ուղղակի ասում էի, որ, օրինակ, մարդը պիտի լինի ակտիվ քաղաքացի, ոնց որ ի՞նչ կարիք կա որ կոմերիտական լինել, ի՞նչ պարտադիր ա, որ բոլորը լինեն ինչ-որ գրքույկով։ Մի անգամ հիշում եմ, էս աղջիկը շատ անգամ․․․ կոմերիտմիության քարտուղարուհին ինձ համոզելու համար շա՛տ-շատ խոսեց հետս։ Իրեն ասում էի՝ լավ, ես կոմերիտմիության մեջ կմտնեմ, եթե մի հատ վկայական տաք, որ ես մարդ եմ։ Այսինքն՝ ինչի՞ համար ա դա պետք։ Ծիծաղում էի իրանց վրա։ Բայց ինքը, ասում եմ, ինքը երևի թե դպրոցի երեսի վրա ստվեր չգա, կամ, չգիտեմ, ուրիշներն ասում էին, որ որովհետև քեզ սիրում են, չուզեցին բան անել՝ վնասել քեզ։ Հետո իմացա, որ ես կոմերիտմիության հերիք չի քարտուղար եմ, իմ անդամավճարն էլ իրանք են տալիս։

Մենք ի՞նչ արեցինք։ Ուրեմն, դասից շուտ եկանք մեր դասարան, շուտ եկանք, սև պաստառ․․․ Երբ որ մտնում եք Խրիմյան հայրիկի դպրոց, էն ժամանակ դե «26 կոմիսարների» էր, էդպես հենց դեմ-դիմացը խոշոր, մեծ նկար կա՝ Ստեփան Շահումյանի, որովհետև 26 կոմիսարների․․․ Նու, Ստեփան Շահումյան և 26 կոմիսարներ։ էդպիսի մի գեղանկար կար։ Էդ նկարը սև բանով փակեցինք, դրեցինք մի ձայնարկիչ, որի վրա Լուսինե Զաքարյան միացրեցինք, մոմ վառեցինք։ Եվ դպրոց մտնողները, ով մտնում էր, արդեն փոխվում էր տրամադրությունը՝ դպրոց ինչի ա եկել։ Այսինքն, մենք որոշեցինք ոչ թե դասի չգնալ, այլ գնալ և դասը խանգարել։ Հետո եկան, չգիտեմ, տարբեր տեղերից, վերջը, համոզելու, որ դասի գնանք և այլն։ Մեկ ժամից հետո երևի զոռով էդպես տարան մեզ դասարաններ երեխեքին։ Մեզ էլ տարան։ Մենք դասարան մտանք։ Հետո ուսուցիչը երբ որ ներս մտավ, ոտքի կանգնեցինք ու էլ չնստեցինք։ Էդպես։

Գիտե՞ք, հայագիտական թեքումով դպրոց եկել էին հիմնականում հումանիտար, էսպես, հակումներ և ձգտումներ ունեցող երեխաներ։ Մի քիչ տարօրինակ կարող ա հնչել: Հիմա հեռվից որ նայում եք, ամոթ էլ էր Հայաստանում հայագիտական դպրոց ունենալ, որովհետև բոլոր դպրոցները պիտի լինեին հայագիտական։ Հայկական դպրոցները պիտի լինեին, հայագիտականի խնդիրն էլ չկար, էլի։ Բայց էդ շրջանում բան էր, եթե հիշում եք, մեր խոսքը, մեր լեզուն շատ էր կաղում։ Էդ ռուսերեն բառերի ահռելի քանակը, գրական հայերենով չկարողանալ խոսելը։ Շուկա էիր գնում, որպեսզի վարունգ ուզես, զարմացած դեմքիդ էին նայում։ Մարդիկ окошка, չգիտեմ, форточка, էսպիսի բաներ էին խոսում։ Էդ ուրիշ բան էր, որ նաև լեզվի համար, ես հասկանում եմ, որ պետք էր․ այսինքն՝ մի օրինակելի դպրոց, որտեղ հայերենը նորմալ ա, նորմալ էդպես դասավանդվում է։ Ենթադրում եմ, որ դա նաև նախապայմաններից մեկն ա եղել, որ էդպիսի մի բան ստեղծեն, որտեղ ցույց տան, որ կարելի ա դպրոցում նաև գրաբար սովորել, բանահյուսություն անցնել։ Որովհետև չէինք անցնում մենք էդ, մյուս հանրակրթական դպրոցներում էդպիսի առարկաներ չկային։ Իսկ մեր դպրոցում ես բանահյուսությունը անցել եմ, հայ ճարտարապետության պատմություն եմ անցել, ընդհանրապես ճարտարապետության պատմություն։ Եվ ասեղնագործություն, գորգագործություն, չգիտեմ, էդպիսի բաներ էինք անցնում։ Եվ բաներ կային, որ մենք հաղթահարում էինք։ Մեր դասարանը, անշուշտ, նույն դպրոցի մեջ էլ տարբերվում էր մյուս դասարաններից։ Մենք մի տեսակ անճոռնի ճուտիկի նման էինք։ Բայց դա առաջին տարին էր։ Էդ առաջին տարին հաղթահարվեց, և, ինչպես որ մյուս դասարանները, բոլոր դասարանների հետ էլ ընկերություն էինք անում։ Այսինքն՝ բան չէր։ Հետո դպրոցում մենք ապրիլի 24-ին մեծ դասադուլ արեցինք, որովհետև դրանից․․․ Էդ տարի մահացավ Բրեժնևը։ Եվ Բրեժնևի ժամանակ բոլոր գործարանները փակվեցին, դպրոցները փակվեցին մեզ համար։ Նաև Շիրազը․․․ կարծեմ քառասունքին Շիրազն էլ մահացավ։ Շիրազի համար էլ դասադուլ արեցինք, որովհետև ինչի՞ պիտի Բրեժնևի համար բոլորը փակվեն, իսկ Շիրազի համար չփակվի, հասկանո՞ւմ եք, էսպիսի բան կար։

Գիտե՞ք, մենք 2-րդ հարկում մի հարևան ունեինք, որ Սաղմոսաց գիրք ուներ հնատիպ։ Այսինքն՝ մեծ հայրը իրենց ուներ՝ Բախշի դային, որ աչքերը կույր էին և էդ հիշողությունները կային, որ հայ-թուրքական էդ ընդհանրումների ժամանակ․․․ ուրեմն, իրենք էլ էին Քարհատից։ Իրենք, չեմ հիշում, քարհատցի էին կամ մոտիկ գյուղերից էին մեր։ Եվ էդ գրքի վրա մի հսկայական հատված էսպես դաշույնով կամ սրով կտրված էջեր կային։ Ուրեմն գիրքը փրկելու ժամանակ ինքը վիրավորվել էր, հետո կուրացել էր։ Կամ մեր կողքի մուտքում բանը կար, էլի մեծ մայրիկ կար, էդպես մատերը կորցրած, որ թրով էին խփել կտրել։ Էդպես մեծ տատիկների, պապիկների․․․ Չնայած իրենք չէին սիրում պատմել մեզ։ Բայց էդ Սաղմոսաց գիրքը ինքը ինձ, որ ոչ մեկին չէր տալիս, ինձ տվեց։ Ես էն ժամանակ էդ գիրքը կարդում էի առանց հասկանալու, թե ինչ եմ կարդում։ Բարձրաձայն սիրում էի կարդալ Սաղմոսաց գիրքը, բայց գրաբար առաջին անգամ: էդ ժամանակվանից սեր արթնացավ գրաբար կարդալու։

[19]82 թվականին, հիշում եմ, որ առաջին անգամ Կա-Գե-Բե ընկա։ 82-ին, նորից էդպես ընկերներով մի խումբ կար, որ էդպես արդեն ուրիշ էր, հասուն, շատ բաներ էինք կարդացել, շատ տեղեկություններ ունեինք և ավելի շատ մեր մտքին բանն էր․․․ այսինքն՝ ռոմանտիկ շրջան էր, ոչ թե միացյալ Հայաստան, անկախության մասին էինք մտածում՝ Հայաստանի անկախության, և այլն։ Եվ 82-ի նոյեմբերին էր, Մինիստրների խորհուրդի շենքին, չգիտեմ, տարբեր նախարարությունների շենքերին թռուցիկներ կպցրեցինք։ Ոստիկանները ընկան մեր ետևից։ Նաև, Հանրապետության հրապարակում մեծ պլակատ կպցրեցինք՝ «Կորչի՛ քեմալական Թուրքիան, կեցցե՛ միասնական Հայաստանը», էսպիսի մի բանով։ Էդպես։ Հետո Կա-Գե-Բե-ն գտավ մեզ։ Որովհետև անչափահաս էինք, մեզ էդպես շատ բան չարեցին, դաստիարակչական էդպես քարոզ կարդացին մեր գլխին։ Բայց կար նաև մի ուրիշ բան։ Էդ 9-րդ դասարանում արդեն, քանի որ ես Հովհաննես Թագուքյան անունով բանահյուսության դասախոս ունեի։ Առհասարակ, շատ լավ դասախոսներ եմ ունեցել։ Գիտե՞ք, Աշոտ Բլեյանը կազմակերպիչն էր էդ դպրոցի՝ ուսումնական կազմակերպիչը։ Հետո «Վերնատուն» կար, որ կազմակերպված էր ուսուցիչների կողմից, էդ լավ սովորող աշակերտները երբեմն մասնակցում էին «Վերնատանը»։ Շփվում էինք տարբեր արվեստագետների հետ, որոնց հրավիրում էին խոսելու, բանախոսելու որևէ թեմայի շուրջ։ Դպրոցից շատ գնում էինք արշավների։ Ես էդ տարիքում, այսինքն՝ այդ տարիներին, եղել եմ թե՛ Ջավախքում, թե՛ Արցախում, թե՛ Վայոց ձորում։ Էն ժամանակ նույնիսկ մի բան կար․ «Արշակը արշալույսին արշավեց արշավ», էդպիսի մի բան էին ասում, որովհետև անընդհատ մի ոտքս դուրսն էր։ Ուսապարկը վերցնել ու գնալ եկեղեցիներ, չգիտեմ, գյուղեգյուղ ման գալ ոտքով։ Մի անգամ նույնիսկ տղաներով բան ենք արել, ոտքով շարժվել ենք Եղեգնաձորից ամբողջ շրջանը քայլել։ Ու գիտե՞ք ինչպես էր։ Ասենք, որտեղ սնունդը վերջանում էր, իջնում էինք, գյուղում մի բան էինք առաջարկում՝ ի՞նչ անենք՝ խոտ հնձենք, փայտ ջարդենք, բան, դիմացը որպեսզի․․․ Բայց իբրև կանոն մեզ տալիս էին առանց աշխատանքի, ամբողջ ուսապարկը ուտելիքով, պանրով, չգիտեմ ինչով, լցնում էին, ուղարկում։ Էդպես։

Բակի տղաներով, ընկերներով մենք շատ չարաճճի էինք։ Քաղաքը նոր էր կառուցվում։ Հազիվ մի 20-30 շենք կար կառուցված։ Հիմա երբ որ Աբովյան քաղաքին նայում եք, բավականին ընդարձակ, մեծ քաղաք ա, բայց հերիք էր մի 4 շենք անցնեիր, արդեն դաշտեր էին։ Առաջին բաներից մեկը, օրինակ, տպավորված, որ էդպես ասելու լինեմ, մենք 3-4 ընկերով Հատիս սարը բարձացանք։ Հավանաբար 4-րդ դասարան էի ես, 4-րդ դասարան կամ 5-րդ դասարան։ Եվ մոլորվեցինք, որովհետև շատ մութը ընկավ, հետո հետ դառնալու ճամփեն չէինք գտնում, մինչև տուն հասանք՝ ոստիկանությունն էր մեզ փնտրում։ Մի լավ դաս ստացանք տունը։ Առաջին փորձը էդպես եղավ։ Գագաթ չկարողացանք բարձրանալ։ Հետո մի տարի հետո․․․ ավանդույթ դառավ՝ ես ամեն տարի Հատիս սար էի բարձրանում։ Եվ իբրև մորս սիրտը շահելու համար միշտ ձնծաղիկ էի բերում։ Միշտ գնում էինք գարնանը։ Մի անգամ, էդպես 5-րդ դասարանում, 5-6 դասարաններում, բարձրացանք Հատիսի գագաթ ու որոշեցինք, որ հաջորդը պիտի Արագածը բարձրանանք, հետո՝ Արարատը, որովհետև շատ լավ տեսարան էր բացված, երևում էր 2 սարերն էլ։ Էդ ժամանակ տուն եկանք, իմացանք, որ Արարատը մերը չի։ Ու էդպես սկսվեց փնտրտուքներ։ Հետո ուրիշ դեպք եղավ։ Վեցերորդ դասարանում մեր դասարան սովորելու եկան Պարսկահայքից՝ Պարսկաստանից այսինքն, ներգաղթած Արշալույսը և Օգսենը՝ Բեյրութից։ Օգսենը մեզ համար հերոս էր, որովհետև Բեյրութի դեպքերի ժամանակ վիրավորվել էր և ոտքի վրա ավտոմատի կրակահերթից սպի ուներ։ Իրենից շատ բաներ իմացանք։ Ասենք՝ ԱՍԱԼԱ, չգիտեմ ինչ, և այլն, 6-րդ դասարանում։ […] Նույն Օգսենի և մի ընկեր էլ ունեի՝ Աշոտի հետ միասին գաղտնի կազմակերպություն ստեղծեցինք՝ ԱրՕգԱշ՝ Արշակ, Օգսեն, Աշոտ։ Չգիտեմ, մանկական ռոմանտիկ բաներ էր։

Պատմություններ, շատ բաներ իրենցից լսել ենք, բայց արգելված թեմաներ կային, որոնց մասին չէին սիրում, ո՛չ, իրենք խոսել։ Օրինակ՝ մորական պապս, ահագին ուշ ինքը հիշեց, թե 37 թվականին ինչ հետապնդումներ են եղել, ինչպիսի։ Համագյուղացիներին տանը գնդակահարել, և այլն։ Այդ բաները իրեն տանջում էր։ Ես հիշում եմ, որ մահվան մահճին, արդեն 88 թվականին, երբ որ ես համոզում էի, որ Ստալինի նկարը պատից հանի, ինքը չէր հանում, որովհետև ասում էր՝ Անդրանիկը նման ա մի քիչ, նույն բեղերով, փոխենք նկարը։ Վախը դեռ մեջը կար։ Բայց երբ որ համոզվեց, որ այլևս կարելի ա, նկարը ինքը մահճակալից էդպես ուզեց ու ասեց՝ տուր էդ նկարը ինձ ու պատռեց Ստալինի նկարը մանր կտորներով, ու Անդրանիկի նկարը կպցրեցինք։