Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Paruyr Hayrikyan Պարույր Հայրիկյան (* 1949)

• Ծնվել է 1949-ի հուլիսի 5-ին Երևանում։

• Դպրոցական տարիներին՝ 1965-ին, կազմակերպել է Անխախտ եռյակ խմբակը, ապա՝ Հայ երիտասարդների միություն խմբակը, որը զբաղվում էր հայրենասիրական գործունեությամբ։

• Այնուհետև հիմնադրում է Շանթ կազմակերպությունը, որը դառնում է Ազգային միացյալ կուսակցության երիտասարդական կառույցը։

• 1969-ին նա կալանավորվում է և դատապարտվում չորս տարվա ազատազրկման։

• 1973-ին վերադառնում է Երևան։

• 1974-ին կրկին կալանավորվում է, դատապարտվում սկզբում երկու, ապա՝ յոթ տարվա ազատազրկման և երեք տարվա աքսորի։

• Մինչև 1987-ը նրա ազատազրկումը շինծու մեղադրանքներով երկարում է, 1987-ին Հայրիկյանը վերադառնում է Երևան։

• Նա Ազգային միացյալ կուսակցության հենքի վրա ստեղծում է Ազգային ինքնորոշում միավորում կուսակցությունը։

• 1990-ին ընտրվում է Գերագույն խորհրդի, ապա՝ 1995-ին, Ազգային ժողովի պատգամավոր։

• Հրատարակել է բազմաթիվ գրքեր և վավերագրություններ, այդ թվում՝ բանաստեղծությունների երկու ժողովածուներ, «Դեպի բացարձակ ժողովրդավարություն» գիրքը և այլն։

• Ապրում է Երևանում։

NOTE: ENGLISH AND ARMENIAN TEXTS FOLLOW AFTER THE CZECH ONE

Ծանոթագրություն․ անգլերեն և հայերեն տեքստերը հաջորդում են չեխերենին

Na život Parujra Hajrikjana měla zásadní vliv jeho láska k četbě a k otci. Když se v hodině zeměpisu poprvé dozvěděl, že hora Ararat, symbol Arménie, leží mimo arménské území, byl velice překvapen. Později zjistil, že o tom všichni včetně jeho otce a učitele vědí, ale že je to nijak nevyvádí z míry. To pro tehdy deseti- až jedenáctiletého Hajrikjana bylo velkým zklamáním. Začal se věnovat historii, dočetl se o arménské genocidě a stalinských represích.

Začátek

Hajrikjan se neustále potýkal s některými věcmi, k nimž docházelo ve škole. Například mu vadila skutečnost, že do vedení školní čety byl někdo jmenován shora, ale oficiálně se to nazývalo volbami. Tak začal Hajrikjanův boj proti nepravostem v životě.

V deváté třídě vytvořil tajnou školní skupinu. Jmenovala se „Nezlomná trojice“, protože sestávala ze tří přátel. Posléze se k nim připojil čtvrtý a takto v roce 1965 vznikl Svaz arménské mládeže.

Hajrikjan vzpomíná, že hlavním problémem, který v té době spatřovali v sovětském režimu, byly jeho protivlastenecké postoje.

Skupina vydávala tiskoviny, jejichž xerokopie distribuovala. Přestože má ve svém názvu slovo „mládež“, jejími členy se stávali i dospělí, například Hajrikjanův učitel ze školky, v jehož sklepě se tiskoviny množily.

KGB není neomylná

V roce 1967 byla jedna z členek organizace, Maria, zadržena při roznášení letáků ve vlaku z Jerevanu do Kirovakanu (dnešní Vanadzor). Agenti KGB ji několik dnů vyslýchali, ale ona jim odmítla prozradit, odkud letáky má. Podle Hajrikjana se lidé v organizaci z Mariina případu poučili, že se KGB nejen nemusí bát, ale že jí dokonce ani nemusí nic prozradit.

Nakonec se odhodlali ke lsti. Když se jejich soukmenovec Azat Aršakjan dozvěděl o Mariině vyslýchání, nabídl se, že řekne, že to on našel letáky ve své škole a dal je Parujrovi, který je zase dal Marii. Tím pádem se kruh uzavřel, protože letáky se skutečně distribuovaly v Azatově škole, o čemž se KGB nakonec stejně dozvěděla.

Pochopili, že agenty KGB je dokonce možné i obalamutit.

V jerevanských čtvrtích Nubarašen a Erebuni se nemluvilo o ničem jiném než o mladíkovi jménem Parujr a jeho skupině vlastenců. Přes kolegu Žirajra se Parujr Hajrikjan seznámil se Šahenem Haruťuňjanem a Stěpanem Zatikjanem, kteří v roce 1967 spoluzakládali Sjednocenou národní stranu Arménie. Zjištění, že tu existuje jiná podzemní organizace čítající dvacet šest lidí, členy strany překvapila. Už v dubnu 1967 dvě dívky a čtyři chlapci z Parujrovy organizace vstoupili do Sjednocené národní strany.

Tak se zrodilo mládežnické křídlo Sjednocené národní strany Šant, pojmenované po zakázaném spisovateli Levonu Šantovi. V prosinci 1967 se v hledáčku KGB ocitlo čtrnáct členů SNSA.

Hajrikjan se domnívá, že hlavní novinkou, kterou vstup mládežníků do Sjednocené národní strany skrze Šant umožnil, bylo přímé propojení vznešeného cíle obnovení arménské státnosti s požadavkem na demokracii.

Když bylo vedení strany uvězněno, Hajrikjan pokračoval v jejich boji. Pochopil, že pokud chce Šant a Sjednocenou národní stranu zachovat v činnosti, bude nezbytné je rozdělit na řadu menších poboček. Do svého zatčení v roce 1969 se mu podařilo vytvořit patnáct buněk s šedesáti třemi členy.

Existovaly dvě hlavní divize: Jerkunk (Zrození) a Cacum (Hněv). Jerkunk se významně šířil v Jerevanu, Kirovakanu (dnešní Vanadzor) a Leninakanu (dnešní Gjumri).

Po zatčení vedení strany připravili zbývající členové leták vyjadřující se k událostem v Československu. Stálo v něm, že arménský lid se nechce podílet na jeho okupaci vedené komunistickou stranou. Než však stihli letáky distribuovat, byl Hajrikjan zatčen.

První pobyt ve vězení byl svého druhu školou

V roce 1969 šel Hajrikjan poprvé do vězení. Byl odsouzen ke čtyřem letům za protisovětskou agitaci a propagandu. Rozsudek si odseděl v mordvinských táborech pro politické vězně. Říká, že po svém prvním zatčení jednak docenil význam lidských práv a jednak se mu věznění stalo školou, díky níž si uvědomil, jak dosáhnout nezávislosti ve specifických podmínkách Sovětského svazu.

„Pro některé lidi to bylo nepředstavitelné. My všichni jsme čelili obvinění a končili jsme s desetiletými rozsudky odnětí svobody, ale já jsem věděl, že tak to zkrátka je,“ tvrdí.

Mimochodem, Hajrikjan napsal druhou verzi stanov Sjednocené národní strany během svého pobytu v politickém vězení, předal ji Azatu Aršakjanovi a Ašotu Navasarďjanovi k připomínkování a společně o ní pak debatovali. Tato verze předznamenala cestu k nezávislosti.

Když se Hajrikjan v roce 1973 vrátil do Jerevanu, probudil spící buňky, vyhlásil strategii „Referendem k nezávislosti“ a založil řídící orgán Sjednocené národní strany Arménie, Radu SNSA. Zvolili si předsedu. V roce 1974 byl Hajrikjan opět zatčen a tentokrát odsouzen k deseti letům vězení a následnému exilu.

„Můžete nás zatýkat a posílat do vyhnanství, ale naše vlast bude stejně jednoho dne svobodná!“

Hajrikjan nepřestával bojovat za svou věc ani v detenčních zařízeních: držel hladovky, odvolával se, snažil se udržovat kontakt s vnějším světem. Tři měsíce před vypršením trestu mu byl o další tři roky a tři měsíce prodloužen. Přeložili ho do vězení v Permu a následně do detenčního zařízení pro politické vězně v Irkutsku.

Hajrikjan se vrátil do Jerevanu v roce 1987. Spolu se čtyřmi přáteli vyvedl SNSA z ilegality a přejmenoval ji na Svaz národního sebeurčení. Existuje dodnes.

Hajrikjan píše poezii a písňové texty. Většinu z nich napsal během pobytů v detenčních centrech a vězeních. Říká, že v písních shrnuje své hodnoty. Leitmotivem textů, které psal coby dvacátník, byla krev, odveta a pomsta. Později se zaměřil na naději, víru a lásku.

-----------------------------------------------------------------------------------------------

Paruyr Hayrikyan’s love of reading and his father played a major role in shaping his ideas. When he learned for the first time in geography class that Mount Ararat, the symbol of Armenia, is not in Armenia, he was very surprised, and later found out that everyone, his father and the teacher, are aware of it and talk about it very calmly. For 10-11-year-old Hayrikyan, it was disheartening. He begins to study history, learns about the Genocide, Stalin’s repressions.

The beginning

Hayrikyan still couldn’t understand many things happening at school. For example, the fact that the appointment of a squad leader at the school was referred to as an election. This is how Hayrikyan’s struggle against non-harmonious phenomena in life begins.

In the 9th grade, he created a secret school group. The name of the group was “Unbreakable Trio” because the members were three friends. Then the fourth friend joined, and the Union of Armenian Youth was established in 1965.

Hayrikyan recalls that at that time their main issue with the Soviet regime were its anti-patriotic sentiments.

The group printed and distributed writings by photo printing. Although we see the word “youth” in the name of the group, adults also became members of it, for example, Hayrikyan’s kindergarten teacher, in whose basement they were engaged in printing activities.

The KGB can be fooled

In 1967, one of the members of the group, Maria, was caught while distributing leaflets on the Yerevan-Kirovakan train. The KGB interrogated her for several days, but she refused to say who she got the leaflets from. Hayrikyan says that Maria served as an example, through which they understood that not only they did not have to fear the KGB, but could also refuse to tell them anything.

Then they resort to trickery. When fellow member Azat Arshakyan learned about the incident of interrogating Maria, he offered to say that he himself found the leaflets in their school, gave them to Paruyr, and Paruyr gave them to Maria. Thus, it was a closed chain, because flyers were actually distributed at Azat’s school, and the KGB would later find out about it anyway.

They understood that the KGB can even be misled.

Nubarashen and Erebuni districts of Yerevan were buzzing about a young man named Paruyr, and a patriotic group. Through Zhirayr, a member of the group, Paruyr Hayrikyan got acquainted with Shahen Harutyunyan and Stepan Zatikyan, two of the founders of the underground National United Party in 1967. They were surprised that there was an underground group of 26 people. In April 1967, two girls and four boys of the group were already members of the party.

So, the youth wing of the National United Party, Shant, named after the banned writer Levon Shant, comes to life. In December 1967, the KGB discovered fourteen members of the party.

Hayrikyan notes that the main innovation brought by those who became members of the National United Party through Shant was that they directly connected the lofty goal of restoring statehood with democracy.

After the imprisonment of the party leaders, Hayrikyan continued their cause. He understood that in order to preserve the organization and the National United Party, it is necessary to split it into many branches. Before his arrest in 1969, Hayrikyan managed to create 15 branches with 63 members.

There were mainly two divisions: “Yerkunq” (Birth) and “Tsasum” (Wrath). Yerkunq greatly spread to Yerevan, Kirovakan (Vanadzor) and Leninakan (Gyumri).

After the arrest of the leaders of the party, they also prepared a leaflet about the events in Czechoslovakia. The leaflets said that the Armenian people do not want to be part of the occupying actions of the Communist Party in Czechoslovakia. However, those leaflets were not distributed, and Hayrikyan was arrested.

The first imprisonment was a lesson 

In 1969, Hayrikyan was imprisoned for the first time, sentenced to four years for anti-Soviet agitation and propaganda. He spent those years in prisons for political prisoners in Mordovia. He says that after his first arrest, he not only understood the importance of human rights, but also that the imprisonment was a lesson through which he discovered how to achieve independence considering the reality of the Soviet Union.

“For some, it was something unimaginable. All of us were facing trials and received 10 years of sentences, but I knew that this was the way it was,” he says.

By the way, Hayrikyan wrote the second version of the National United Party charter in the KGB prison, handed it over to Azat Arshakyan and Ashot Navasardyan for a review, and then they discussed it. This version outlined the path to independence. 

After returning to Yerevan in 1973, Hayrikyan restored the inactive institutions, adopted the “Independence through Referendum” strategy, and created the governing body of the National United Party, the NUP Council. They elected a leader. In 1974, Hayrikyan was again tried and sentenced, this time to ten years of imprisonment and exile.

“We are captured, we are exiled, but homeland, you will be free!”

Hayrikyan continued his fight in detention centres: hunger strikes, appeals, attempts to maintain contact with the outside world. Three months before the end of the prison term, another three years and three months were added to his term. He was transferred to the Perm prison, and then to the detention centre for criminals in the Irkutsk region.

Hayrikyan returned to Yerevan in 1987. Together with four friends, he took the National Union Party out of the underground and renamed it the Union for National Self-Determination. It still exists today.

Hayrikyan wrote poems and songs. He wrote most of them in detention centres and prisons. According to him, songs are the encapsulation of his values. The rhetoric of the songs written in his twenties was blood, revenge, and retribution, which later changed to hope, faith, and love.

--------------------------------------------------

Պարույր Հայրիկյանի գաղափարների ձևավորման գործում մեծ դեր են ունեցել նրա ընթերցասիրությունն ու հայրը։ Երբ առաջին անգամ աշխարհագրության դասին իմացել է, որ Հայաստանի խորհրդանիշ Արարատ լեռը Հայաստանում չէ, շատ էր զարմացել, հետո պարզել, որ բոլորը՝ հայրը, ուսուցչուհին տեղյակ են դրա մասին, և շատ հանգիստ են խոսում այդ մասին։ Տասը-տասնմեկ տարեկան Հայրիկյանի համար դա թևաթափություն էր։ Նա սկսում է ուսումնասիրել պատմությունը, տեղեկանում Ցեղասպանության, ստալինյան բռնաճնշումների մասին։

Սկիզբը

Հայրիկյանի համար դեռ դպրոցում տեղի ունեցող շատ բաներ ընկալելի չէին, օրինակ՝ դպրոցում ջոկատավար էին նշանակում, բայց ասում էին, որ ընտրել են նրան։ Այսպես սկսում է Հայրիկյանի կոնֆլիկտը կյանքում ոչ ներդաշնակ երևույթների դեմ։

9-րդ դասարանում նա ստեղծում է դպրոցական գաղտնի խումբ։ Խմբի անունն էր «Անխախտ եռյակ», քանի որ անդամները երեք ընկեր էին։ Հետո միացավ չորրորդ ընկերը, և ստեղծվեց արդեն Հայ երիտասարդների միությունը՝ 1965-ին։

Հայրիկյանը պատմում է, որ այն ժամանակ խորհրդային կարգերի դեմ իրենց գլխավոր խնդիրն էր, որ այն դեմ էր հայրենասիրական զգացումներին։

Խումբը ֆոտո եղանակով գրություններ էր տպագրում և տարածում։ Չնայած խմբի անվան մեջ տեսնում ենք «երիտասարդներ» բառը, այս խմբի անդամներ դառնում էին նաև մեծահասկներ, օրինակ՝ Հայրիկյանի մանկապարտեզի դաստիարակչուհին, որի տան նկուղում էլ տպագրական գործունեություն էին ծավալում։

Պետական անվտանգության կոմիտեին կարելի է խաբել

1967-ին Երևան-Կիրովական գնացքում թռուցիկներ բաժանելիս բռնվում է խմբակի անդամներից Մարիան։ ՊԱԿ-ը նրան մի քանի օր հարցաքննում է, բայց նա չի ասում, թե ումից է ստացել թռուցիկները։ Հայրիկյանը ասում է, որ Մարիայի օրինակով հասկացան՝ ՊԱԿ-ից կարելի է ոչ միայն չվախենալ, այլ հրաժարվել նրանց ինչ-որ բան ասել։

Այնուհետև նրանք դիմում են խորամանկության։ Երբ խմբակից Ազատ Արշակյանն իմանում է Մարիային հարցաքննելու դեպքի մասին, առաջարկում է ասել՝ իբր թռուցիկներն ինքն է գտել իրենց դպրոցում, տվել է Պարույրին, Պարույրն էլ՝ Մարիային։ Այսպիսով՝ փակ շղթա էր ստացվում, քանի որ Ազատ Արշակյանենց դպրոցում թռուցիկներ իրապես բաժանվել էին, և ՊԱԿ-ը ավելի ուշ դա հայտնաբերեց։ 

Հասկացան, որ ՊԱԿ-ին կարելի է նույնիսկ մոլորեցնել։

Ամբողջ Նուբարաշենն ու Էրեբունին խոսում էին, որ կա Պարույր անունով մի երիտասարդ, և գործում է հայրենասիրական մի խումբ։ Խմբի անդամներից Ժիրայրի միջոցով Պարույր Հայրիկյանը 1967-ին ծանոթանում է ընդհատակյա Ազգային միացյալ կուսակցության հիմնադիրներից Շահեն Հարությունյանի և Ստեփան Զատիկյանի հետ։ Նրանք զարմանում են, որ կա 26 հոգանոց ընդհատակյա խումբ։ 1967-ի ապրիլին խմբի երկու աղջիկ և չորս տղա արդեն կուսակցության անդամներ էին։

Այսպես ստեղծվում է նաև Ազգային միացյալ կուսակցության երիտասարդական կառույց Շանթը՝ արգելված գրող Լևոնի Շանթի անունով։ 1967-ի դեկտեմբերին կազմակերպության տասնչորս անդամները հայտնի դարձան Պետական անվտանգության կոմիտեին։ 

Հայրիկյանը նշում է, որ Շանթի միջոցով Ազգային միացյալ կուսակցության անդամներ դարձածների հիմնական նորամուծությունն այն էր, որ նրանք պետականության վերականգնման բարձր նպատակը անմիջականորեն կապեցին ժողովրդավարության հետ։

Կուսակցության ղեկավարների ազատազրկումից հետո Հայրիկյանը շարունակում է նրանց գործը։ Նա հասկացավ, որ կառույցը պահպանելու, Ազգային միացյալ կուսակցությունը պահպանելու համար հարկավոր է այն շատ ճյուղերի բաժանել։ Մինչև իր ձերբակալումը՝ 1969-ը, Հայրիկյանը հասցնում է ստեղծել 15 ճյուղ՝ 63 անդամներով։

Կար հիմնականում երկու բաժին՝ Երկունք և Ցասում։ Երկունքը շատ մեծ քանակությամբ տարածվեց Երևանում, Կիրովականում (Վանաձոր) և Լենինականում (Գյումրի):

Կուսակցության ղեկավարների ձերբակալությունից հետո պատրաստեցին նաև Չեխոսլովակիայի դեպքերի վերաբերյալ թռուցիկ, որում ասվում էր՝ հայ ժողովուրդը չի ցանկանում մասնակցել կոմունիստական կուսակցության զավթիչ գործողություններին։ Սակայն այդ թռուցիկները չատարածվեցին, իսկ Հայրիկյանը կալանավորվեց։

Առաջին կալանքն ինձ համար դպրոց էր

1969-ին Հայրիկյանը առաջին անգամ ազատազրկվում է չորս տարով՝ հակախորհրդային ագիտացիայի և պրոպագանդայի համար։ Այդ տարիներն անցկացրել է Մորդովիայի քաղաքական կալանավայրերում: Նա պատմում է, որ առաջին կալանքից հետո վերդառանալուց հետո ոչ միայն հասկացել էր մարդու իրավունքների կարևորությունը, այլև այն, որ կալանքը դպրոց էր, որի միջոցով բացահայտեց, թե ինչպես կարելի է հասնել անկախության Խորհրդային Միության պայմաններում։

«Ոմանց համար դա աներևակայելի բան էր, մեզ ամեն մեկիս դատեցին, տվեցին տասական տարի, բայց ես գիտեի, որ դա է ճանապարհը»,- ասում է նա։

Ի դեպ, Ազգային միացյալ կուսակցության կանոնադրության երկրորդ տարբերակը Հայրիկյանը գրել է ՊԱԿ-ի բանտում, փոխանցել Ազատ Արշակյանին և Աշոտ Նավասարդյանին, քննարկել այն։ Այս տարբերակում գծագրվում էր անկախության հասնելու ճանապարհը։

1973-ին Երևան վերադառնալուց հետո Հայրիկյանը վերականգնում է անգործության մատնված կառույցները, որդեգրում է «Անկախության՝ հանրաքվեի ճանապարհով» ռազմավարությունը և ստեղծում Ազգային միացյալ կուսակցության ղեկավար մարմին՝ ԱՄԿ խորհուրդ։ Ընտրվում է դրա ղեկավար։ 1974-ին Հայրիկյանը կրկին ազատզրկման է դատապարտվում, այս անգամ՝ տասը տարվա ազատազրկման ու աքսորի։

«Մենք գերված ենք, աքսորված ենք, բայց երկի՛ր, դու ազատ կլինես»

Հայրիկյանը շարունակում էր պայքարը կալանավայրերում՝ հացադուլներ, բողոքագրումներ, փորձեր պահպանելու կապը դրսի աշխարհի հետ։ Կալանաժամկետի ավարտից երեք ամիս առաջ նրա ժամկետին ավելացնում են ևս երեք տարի և երեք ամիս, տեղափոխում Պերմի բանտ, ապա՝ Իրկուտսկի մարզի քրեական հանցագործների համար նախատեսված կալանավայր։

Հայրիկյանը Երևան վերադառանում է 1987-ին։ Չորս ընկերների հետ ԱՄԿ-ն դուրս է բերում ընդհատակից ու վերանվանում Ազգային ինքնորոշում միավորում: Այն գործում է մինչ այսօր։

Հայրիկյանը  բանաստեղծություններ և երգեր էր գրում։ Դրանցից շատերը գրել է հենց կալանավայրերում և բանտերում։ Ասում է, որ երգերն իր արժեքների խտացումն են։ Քսան տարեկանում գրված երգերի հռետորաբանությունն արյուն, վրեժն ու հատուցումն էր, հետագայում արդեն՝ հույս, հավատ և սեր։