Vahram Martirosyan Վահրամ Մարտիրոսյան

Մենք երրորդ կուրսում էինք սովորում, և ես ծանոթացել էի Սամվել Գևորգյանի հետ, որը ռադիոյում էր աշխատում։ Իմ բանաստեղծությունները և թարգմանությունները հատկապես, որովհետև բանաստեղծություններս ինչ-որ պահից սկսեցին չտպել, ռադիոյով հաղորդվում էին, և Սամվելը ինձ տեսել էր էն ցույցի օրը, որ մենք կազմակերպել էինք էդ տարի։ Այսինքն, երբ որ ես երրորդ կուրսում էի, դա 78 թվականի նոյեմբերի սկիզբն էր, եթե ճիշտ եմ հիշում, և իմացել էինք, որ Բեյրութում Ցեղասպանության հուշարձանը պայթեցրել են, ու հարձակում է եղել Բուրջ Համուդի հայկական թաղամասի վրա, և մենք շատ բորբոքվեցինք նրանից, որ ընդամենը մի Կոմսոմոլի ժողով արեցին և ձևական ելույթներ, պաթոս, ինչ-որ բանաստեղծություններ, և այլն, և այլն, և ես իմ ընկերների հետ էդ ժողովը վերածեցինք ցույցի։ Ու Սամվելը էդ ցույցի ժամանակ տեսել էր ինձ։ Ու հետո ինքը ինձ վստահեց մի քանի արգելված գիրք, որոնցից մեկը հիշում եմ, որ Լեոյի «Անցյալից» գիրքն էր, որը ըստ էության հակադաշնակցական գիրք է բավականին։ Բայց Սովետի սկզբունքն էն էր, որ ոչ մի բան, տեղեկություն չտալ, որը, ասենք, մարդուն, միտքը կաշխատեցնի։ Ասենք, «Հայոց պատմության» գրքերը բարալիկ գրքեր էին, և կարծում եմ, որ հենց դրա պատճառով, որ հայրենասիրություն շատ մեծ չլինի քո մեջ, որ հետո իրենց համար խանգարիչ հանգամանք դառնա։ Ասենք, «ՍՍՀՄ պատմություն» էինք անցնում չորս տարի, ու նախամարդուց մինչև հազար թիվը վազելով անցնում էինք մի 20, 30 կամ 50 էջում, որ շուտ հասնենք 1000 թվական ու Ռուսաստանի պատմությունը սկսվի, ու հետո, ասենք, երեքուկես տարի, չորս տարի անցնում էինք Ռուսաստանի պատմություն։ Այսինքն, սա, էդ Կոմսոմոլի ժողովն էլ, ասենք, էդ տիպի կոծկելու, սղալելու, ու երևի թե նաև մի գուցե ինչ-որ ձևով ասել էին վերևից, որ էդպիսի մի բան կազմակերպեք․․․ Բայց դե մեզ համար դա էական չէր։ Մենք էդ ցույցը արեցինք և երջանիկ էինք, որ կարողացել էինք էդպիսի բան անել։ Հա, և Սամվելից մեկ-մեկ գրքեր էի վերցնում։ Ինչ-որ ինքը․․․ Սամվել Գևորգյանը հետո դարձավ «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամ, առաջին գրանցված անկախ թերթի՝ «Հայք»-ի գլխավոր խմբագիր և այլն, և այլն, Ազգային ժողովի (էն ժամանակ Գերագույն Խորհուրդ էր կոչվում) հանձնաժողովի նախագահ։ Հետո ինչ-որ պահի ինքը ինձ ցույց տվեց պատճենահանած մի թուղթ, որը, ՍՍՀՄ Լուսավորության մինիստրություն էր կոչվում էն ժամանակ, հայերեն էլ էր մինիստրություն ասվում նույնիսկ, մինիստրի հրամանն էր, որ հաջորդ սեպտեմբերից բոլոր բուհերում պետք է մասնագիտական առարկաները անցնեն ռուսերեն լեզվով։ Ու դա մեզ համար, իմ և իմ ընկերների ոչ մեծ խմբի, շատ մեծ ողբերգություն էր, որովհետև մենք տեսնում էինք՝ ինչպես էր ռուսանում Հայաստանը։ Մասնավորապես Երևանի կենտրոնում, ասենք, հայերեն խոսակցությունը ու ռուսերեն խոսակցությունը իրար հավասար էին լսվում, ոչ թե նրա համար, որ զբոսաշրջիկներ կային կամ ռելոկանտներ, այլ որովհետև Երևանի, այսպես կոչված՝ Հայաստանի «բարձր դասը», որ ապրում էր մեծ մասամբ Երևանում, համարում էին, որ ռուսերենը ավելի կարևոր լեզու է, ավելի, իրենք՝ բարձր դաս, «վերին արտի ցորեն» որպես, պետք է ռուսերեն խոսեն, իրենց երեխաներին ռուսական դպրոց էին տալիս, ռուսական դպրոցները անընդհատ ավելանում էին, և նույնիսկ, ասենք, ծանոթով, փողով էին ընդունել տալիս ռուսական դպրոցներ։ Այսինքն, միևնույն է, չէին բավականացնում էդ ուծացման ճանապարհը բռնած մարդկանց համար։

Ռոք երաժշտություն սիրել եմ շատ, դեռ դպրոցից, էդ բարձր դասարաններից, և դե շատ չկային ձայնապնակներ, էլի արտասահմանից էին բերում, և մի ձայնապնակը երևի թե 150 ռուբլի մոտավորապես գին ուներ, ավել կամ պակաս, և էդ պետք էր իմանալ՝ որտեղից առնել, ոնց առնել, էլի հեշտ չէր ճարվում։ Այսինքն, պետք էր տներից առնել, դա խանութներում չէր վաճառվում, բայց ասենք, իմ ժամանակ խանութներում փոքր էդ Ճկվող ձայնապնակներով «Բիթլզ» թողարկեցին, ասենք՝ մի 5-6 երգ։ Եվ երբ որ նայում էինք էդ ալբոմների շապիկներին, ընդեղ էդ տղերքը՝ պատկերված էդ երկար մազերով, կիթառներով և ջինսերով, ասենք, երևի ընդօրինակման էդ կերպարը։ Էդ կերպարն է ինձ դուր եկել և ընդօրինակման առարկա դարձել, ոչ թե, ասենք, էդ բոքս կտրած մազերով հարահոսային, կոնվեյերային կոմերիտականները, ասենք, որոնք որ կարիերիստներ էին ըստ էության, որովհետև կոմսոմոլը, կոմերիտմիությունը, կարիերա անելու մի աստիճան էր, որ հետո ընդունվեն կուսակցության շարքերը, որովհետև եթե կուսակցական չէիր, դու կարող էիր զբաղեցնել մինչև որոշակի պաշտոն։ Օրինակ, ասենք՝ բաժնի վարիչի տեղակալ, բայց ասենք բաժնի վարիչը արդեն պետք է լիներ կուսակցական։ Դա վերաբերում էր նույնիսկ ասենք գրական ամսագրերին։ Եթե չեմ սխալվում, միայն Աղասի Այվազյանն է եղել, որը «Էկրան» ամսագրի գլխավոր խմբագիրն էր և կուսակցական չէր։ Մնացած բոլորը, պատասխանատու քարտուղարի պաշտոնից սկսած, արդեն կուսակցական էին։ Էդպես։ Այսինքն, էդ հակադրությունը դրանից էր, որ էնտեղից ազատ աշխարհի հոտ էր գալիս, իսկ ստեղ ամեն ինչ գորշ էր, սահմանափակ ու ձևական։ Այսինքն, երբ որ ես ասի իմ ծնողները ուղղափառ կոմունիստներ էին, էդ կոմերիտականներից և կուսակցական ղեկավարներից ոչ մեկը չէր հավատում էդ գաղափարախոսությանը։ Դա իրենց համար դիրքի հասնելու, մեծ կաշառք ստանալու ճանապարհ էր։ Եվ բնական է, որ դա իմ մեջ մերժում էր առաջացնում։ Եվ դրա այլընտրանքը էդ արևմտյան աշխարհի պատկերներն էին, որ հատուկենտ ֆիլմերում կարելի էր տեսնել ազատ ուսանողության, այդ թվում նաև, ասենք, ընդվզման դրսևորումներով և հագուկապով, նաև հագուկապով։

«1984» թիվը գիրքը ․․․ էս վերջերս աչքովս ընկավ, որ ինչ-որ փոքր տպաքանակով տպագրվել է սովետի ժամանակ, բայց ես չեմ լսել, ես կարդացել եմ պատճենահանած տարբերակը, շատ վատ օրինակ, որ ավելի շատ գուշակում էիր՝ ինչ է գրած, քան երևում էր, բայց երջանիկ էի, որ էդպիսի գիրք կա, որ Սովետը էդպես նկարագարված է: Բայց, ասենք, Բուլգակովի «Վարպետը և Մարգարիտան», որը, ասենք, յոթանասուներեք թվականին տպվեց երկու ուրիշ վեպի հետ, ընդամենը տասը հազար օրինակով ամբողջ Սովետական Միության համար։ Ասենք, ինձ տվել են մի օրով կարդալու, և ես դա համարում էի հակասովետական գրականություն, որովհետև էդ ամբողջը, մտածում էինք, ո՞նց է հնարավոր, որ էդ ամբողջ Ստալինիզմը, էս ամբողջ սարսափը սովետական էդպես նկարագրված լինի, էն էլ էդքան բարձր գեղարվեստական վարպետությամբ։ Մի խոսքով, էդ գրականությունը շատ հազվադեպ էր մեր ձեռքը հասնում և գումարած, այ որ կարծեմ Բրեժնևի մահվան ամսին էր, որ ոնց որ ծիսական զոհաբերություն էր չէ՞ առաջանում, որ առաջնորդը մեռնում էր, սկսեցին այլախոհների ձերբակալել։ Ասենք, Էդմոն Ավետյանին էդ ժամանակ տարան հոգեբուժական հիվանդանոց, ու էն մյուսներին չեմ հիշում, կարծեմ Պապայանին էլ էդ ժամանակ նորից ձերբակալեցին․․․ Վստահ չեմ, բայց հիշում եմ, որ մի քանի հոգու անուն իմացանք, ու ասենք, ես հիշում եմ, որ Էդմոն Ավետյանի դեպքում ասում էին, որ տանը գտել են գաղտնի գրականություն։ Արգելված գրականություն։ Դե գաղտնի էինք ասում, էնպես չի, որ էդ գրականությունը Սովետը պայթեցնելու մասին էր։ Ասենք, էդ նույն «1984»-ը կարող էր լինել, կամ Սոլժենիցինի վեպերը կարող էին լինել, «Արշիպելագ Գուլագ»-ը, էդպես։ Այսինքն, դա վտանգավոր էլ էր։

Հարցաքննում էին․․․ Տարբեր սենյակներ տարան, տարբեր քննիչներ էին հարցաքննում։ Ասում էին, որ գիտենք, որ ցույց եք անելու, պատմեք, թե ինչպես է լինելու, ոնց եք անելու, մի խոսքով՝ էդպես։ Մենք որոշել էինք Այբուբենի տառերով, տառեր տանեինք ցույցին, որ էդ խորհրդանիշն էր դառնալու, որ լեզվի դեմ հարձակում են գործել։ Ես փորձեցի դրա մասին ասել և հետ քաշվել, որ ասենք ինչ-որ մի բան ասեմ։ Հետո տեսա, որ իրենք շատ հմուտ են, հենց որ մի բան ասում ես, երկրորդ բանը քեզանից դուրս են քաշում, ու դադարեցի պատասխանել, ասեցի, որ չգիտեմ, չեմ հիշում ոչ մի բան։ Եթե չեմ սխալվում, մեր ընկերները ինչ-որ բաներ պատմել էին։ Այսինքն, իրենք ասում էին, որ մեկ ա ամեն ինչ գիտենք, և հետո կարծեմ ինչ-որ թուղթ էին տվել, որ ստորագրեն։ Ես սկզբունքորեն դադարեցրեցի որևէ բան ասելը և ոչ մի թուղթ․․․ Ասին, որ գրենք ինչ-որ բան, ասի, որ էդ տառերը եթե գրեք, կստորագրեմ, որ հա, մտածել ենք, լավ կլիներ, որ․․․ Բայց էդպես էլ էդ թուղթ չգրեցին և չստորագրեցի։

Սամվելը Գևորգյանը, ուրիշ մարդիկ, որոնք որ ավելի տեղյակ էին, ասում էին, որ դու հաստատ Կա-Գե-Բե-ում դոսյե կունենաս դեռ դպրոցից, որը հետո փոխանցվել է համալսարան։ Եվ շատ կային մարդիկ, որոնք որ գալիս էին և ինչ-որ սադրում էին քեզ ինչ-որ խոսակցությունների։ Ասենք, Լեռնային Ղարաբաղի անունը ես առաջին անգամ էդ դանոսչիկից, հա, մատնիչից եմ լսել, որը հատուկ եկել է, արևելագիտականից մի ուսանող էր, ինձանից խոսք քաշելու։ Ու ասում էր․ իսկ Լեռնային Ղարաբաղի մասին, այ, ի՞նչ ես մտածում, որ ընդեղ էդ ադրբեջանցիները ճնշում են, բան։ Ես էլ, անկեղծ ասեմ, չգիտեմ, թե ոնց էր ստացվել, բայց էդ մասին շատ քիչ էր խոսվել իմ միջավայրում։ Կամ մի գուցե իսկապե՞ս շատ քիչ էր խոսվում, որովհետև իմ միջավայրը, ի վերջո գրողներ էին, արվեստագետներ էին․․․ Եվ էդպես, այսինքն՝ թե ինչպես են իմացել, ես կարծում եմ, որ շատ աղբյուրներից են իմացել, որովհետև հետո, որ մեզ հարցաքննում էին, ես տեսա, որ ահավոր շատ բան գիտեն։ Այսինքն՝ երևի հատուկենտ հատվածներ կային էդ մեր ինչքա՞ն, մի չորս ամսվա նախապատրաստական աշխատանքից, որից իրենք տեղյակ չէին։ Ասենք, որ մենք երեք ընկերով ենք եղել, երեք էդ հրացանակիրներով, և ասենք, էդ պահին ուրիշ մարդ չի եղել, խոսել ենք, ու էդ մասին չգիտեն։ Մնացած ամեն ինչ գիտեին։

Ջինսեր, էդ ժամանակ արդեն ինչ-որ սովետական ջինսեր էլ հայտնվեցին, երբ որ ես ուսանող էի, բայց շատ վատ որակի կտորից էին, շատ վատ էին կարված: Ինչ-որ մի պահ Իտալիայից ջինսեր ներմուծվեցին ու խանութներում․․․ միանգամից անհետանում էր խանութից, ասենք եթե մի 40 ռուբլիանոց, սովետականը, ասենք, մի 20 ռուբլի արժեր, 15-20, իսկ արտասահմանյանները՝ 150 մինչև 250 ռուբլի, որը, ասենք, միջին աշխատավարձից մի երկու անգամ թանկ էր։ Եվ դա բերում էին, ուրեմն, այսպես ասած ախպարներն էին բերում, կամ ստանում էին, ծանրոց էին ստանում, որի մեջ լինում էր, կամ ինչ-որ մեկը գնում էր թեկուզ Լիբանան, Ամերիկա գնացողները շատ հատուկենտ էին, էնտեղից էին բերում։ Ու ասենք մեկ էլ լուր էր տարածվում, որ էսինչի տանը չամադան կար, եթե ճիշտ եմ հիշում, կարող ա ուրիշ բառով էին ասում։ Ու գնում էիր, ասենք, կարող ա շատ բարեկեցիկ տուն լիներ, ճոխ սարքած, ասենք, էդ չեխական լյուստրաներով, էսպես ասած, ջահերը կախած, որ Մոսկվայից էին բերում էլի, տենց։ Եվ ասենք ինչ-որ կարող ա ոսկի մատանիներով, լավ հագնված մի տիկին դուռը բացեր, տաներ։ Հետո էդ ճամպրուկը բացում էր, ասում էր, որ այ էս սենց ջինս ունենք, էս մալբորոյի տոպրակը 5 ռուբլի՝ էն տոպրակը, որի մեջ, ասենք, Ամերիկայում երբ որ բլոկով առնում էին, տաս հատով, ասենք էդ տոպրակի մեջ էին դնում անվճար։ Ասենք, էստեղ էդ տոպրակներից սկսած՝ ամեն ինչ վաճառվում էր։ Հետո սկսվում էր սակարկությունը, որովհետև որպես կանոն շատ թանկ էր ամեն ինչ։ Եվ եթե հաջող էր ավարտվում՝ գնում էիր էդ ջինսը։

Հիպպին նշանակում էր, որ ասենք էն մյուս բոլորը իրենց մազերը բոքս էին կտրում, ասենք, դու երկար մազերով էիր։ Կամ էդ ժամանակ տարածվեց, տարօրինակ ձևով կարմիր շալվարներ էին հագնում, կրեմպլին կոչվող ինչ-որ մի հատ զզվելի կտոր կար, էդ դրանից, իսկ մենք ջինս էինք հագնում: Հետո ջինսը, իրան հարգող հիպպիի ջինսը պետք ա մաշված լիներ, այսինքն, հատուկ էն բաղնիքի քարերով մաշացնում էինք էս կողմերը, որ ստեղ սենց սպիտակ լիներ, էն մյուսները կապույտ։ Դե տեղական ջինսեր չկային, էդ ջինսերը թանկ էին և մենակ արտասահմանյան, ու արդեն թե դու lee էիր հագնում, որը ավելի ցածր կարգի էր, թե Levi’s էիր հագնում, ըստ դրա հիպպիների մեջ քո դասակարգման մեջ ավելի բարձր կամ ցածր էիր։ Բայց էն մյուսների համար դու դասակարգային թշնամի էիր: Ասենք, իրանք վատ տղեն, որ երկարամազ էր, այսպես կոչված, ռեպլիկ էին քցում, բա «քուր ջան կարող ա ժամը ասես»-բան, որ ասենք դե որից հետո կռիվ ա լինում էլի:

Մեր տանը, էսպես ասեմ, օրթոդոքսալ կոմունիստներ էին, ուղղափառ կոմունիստներ էին։ Հայրս ինչ-որ չգիտեմ երբվանից, էլի, իմ ծնողները շատ տարիքով են եղել, երբ որ ես ծնվել եմ, և հայրս, ասենք, մի 40 տարի էդ ժամանակ արդեն կոմունիստ էր։ Մայրս կուսակցական չի եղել, բայց ավելի հավատավոր էր, ամեն ինչի հավատում էր, ինչ որ ասում էր պրոպագանդան, հա: Եվ նույնիսկ ծնողներիս հետ երբ որ լուրջ խոսակցություն էր լինում, արդեն երբ որ ես ուսանող էի ու շատ կոշտ էի արտահայտվում, ասենք, քաղաքական ղեկավարության հասցեին, Բրեժնևի և ուրիշների, ասենք նույնիսկ մայրս մի անգամ ասեց՝ եթե դու մի բառ էլ ասես, կզանգեմ միլիցիան կգա քեզ կտանի։