Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Zaruhi Muradyan Զարուհի Մուրադյան (* 1959)

• Ծնվել է 1959-ին Երևանում

• Սովորել է Երևանի գեղարվեստի պետական ակադեմիայում

• 1988-ի շարժման վավերագիրներից է

• Սարգիս Մուրադյան պատկերասրահի տնօրենն է

NOTE: ENGLISH AND ARMENIAN TEXTS FOLLOW AFTER THE CZECH ONE

Ծանոթագրություն․ անգլերեն և հայերեն տեքստերը հաջորդում են չեխերենին

Odlišné dětství

Zaruhi Muradjan je dcerou slavného arménského malíře Sargise Muradjana. Muradjanův dům se na několik desetiletí stal místem setkávání při projednávání důležitých politických událostí. V tomto domě se seznámila řada revolučních osobností, většina klíčových postav karabašského hnutí.

„Psal se rok 1965, v našem domě byla v noci vždycky vřava. Hosty byli Parujr Sevak, Rafael Ghazarjan a další. Dohadovali se, zpívali a recitovali až do rána.“

V sedmdesátých letech se na koleji Mergeljanova vědeckého institutu po dobu několika let scházela skupina mladých vědců. U společného stolu se nevedly žádné protisovětské projevy. Všichni chápali, že by o tom někdo mohl později náhodou promluvit. Ale později v noci, kolem druhé hodiny ranní, když večírek pokračoval na pokojích v menších skupinkách, začaly se ozývat politické vtipy.“

Ve srovnání se svými vrstevníky věděla Zaruhi o Západě a sovětském systému více. Její otec přinášel historky o Západě.

Už jako školou povinná poslouchala Svobodnou Evropu a Hlas Ameriky, takzvané „hlasy nepřátel“.

„Existoval takový vtip. Nevadí, když ho řeknu rusky? Zněl asi takto: ,Západ hnije, ale krásně to voní,‘“ říká Zaruhi Muradjan. A vazby s „prohnilým“ Západem se ještě posílily, když rodina zjistila, že má ve Spojených státech amerických dlouho ztraceného příbuzného. „Maminka se odhodlala a vyhledala svého otce, který zmizel poté, co byl v roce 1942 nebo 1943 zajat na Krymu. Po dlouhých letech napsal dědeček dopis své mamince a jeho maminka, tedy babička mé matky, mé matce zavolala a řekla: ,Tvůj otec se našel, je v Americe.‘ Všechno probíhalo v naprostém utajení. Dopis přinesl jeden arménský zpěvák. Můj otec, který byl na poměry v Sovětském svazu dost odvážný, řekl matce: ,Napiš svému otci, já se ničeho nebojím.‘ Byly jsme ještě děti, teprve jsme se učily psát, a maminka nám dala pohlednice a řekla, ať napíšeme dopis dědečkovi. A dědeček nám začal posílat balíčky.“

V roce 1988

Hnutí za demokracii a nezávislost mělo začít za dva roky. Zaruhi v té době byla v Aténách. „Z hotelu jsem viděla průvod zpívajících lidí. Vyšla jsem v noci ven a šla za nimi. A říkala jsem si, jestli se něco takového může někdy stát v Jerevanu. A najednou se to samé v Jerevanu dělo.

Když jsme projížděli ulicí Sajat-Nova, uviděli jsme několik stovek lidí. Shromáždili se na Operním náměstí. Zastavili jsme auto a přistoupili ke shromážděným lidem. Druhý den o půlnoci jsme se zrovna chystali do postele, když vtom se najednou Kyjevská ulice otřásla jako při zemětřesení. Málem se mi zastavilo srdce. Vyskočili jsme z domu ven.“

Od roku 1988 se v Muradyanově domě opět začaly objevovat známé tváře. Jedním z hostů byl i budoucí prezident.

„Levon Ter-Petrosjan pracoval v Matenadaranu [památníku písemnictví] stejně jako moje sestra. Znali se z Leningradu, kde sestra studovala na univerzitě a Levon byl postgraduálním studentem. V té době byli vzdálení známí. Sestra pak dostala práci v Matenadaranu a její manžel byl orientalista. Takže ještě před rokem 1988 se při každých narozeninách scházel kolektiv orientalistů a historiků. A protože sestra bydlela s manželem v našem domě, tak si tu společnost docela dobře pamatuji, byla jsem už vyspělá. Levon chodíval se svou ženou a nikdy nemluvil. Vždycky jsem si říkala: ,Proč ten člověk sedí tak nakvašeně v koutě?‘ Mezi hosty byli například Šahen Karamanukjan nebo Vahan Papazjan – to byl velmi hovorný člověk, rád vyprávěl vtipy, kdežto Levon vždycky seděl v pravém koutě a nevydal ze sebe ani hlásku.“

Ve své rodině se Zaruhi stala nejaktivnější účastnicí a dokumentátorkou hnutí. Její otec si rok předtím přivezl z USA kameru. Kamera mohla být jen těžko použita při více přelomové, významnější příležitosti.

„Kvůli těm záběrům přicházela spousta lidí. Dokonce i BBC si přijela pro nějaký materiál. Hambardzum Galstjan chodíval v noci a říkal: ,Rychle, dejte mi ty pásky,‘ a posílal je do CNN nebo BBC. Některé ty pásky se mi nikdy nevrátily. V únoru, na počátku hnutí, panovala obava, že by mohla přijít KGB a pásky zabavit. Ještě ten večer jsme pásky kopírovali. Smazali jsme všechna rodinná videa z našeho dětství, aby se tam vešly záznamy z mítinků. Sehnat kazetu bylo tenkrát velmi obtížné, a když se mě někdo zeptal, co bych si přála, chtěla jsem prázdné videokazety.

Vzpomínám si, že Černov, reportér Ogonjoku, říkával: ,Vy Arméni stojíte na minovém poli. Arménský národ má před sebou ještě dlouhou cestu.‘“

Co bylo pak

Karabašský výbor, který se dostal k moci s plnou podporou lidu, mnohé zklamal. Členové výboru, kteří byli v roce 1988 zatčeni, byli některými podezíráni ze spolupráce s KGB. „Pak jsem si uvědomila, že někteří členové výboru byli neoficiálními agenty. Našla jsem lísteček psaný otcovou rukou adresovaný Rafiku Ghazarjanovi (Rafael Ghazarjan, člen karabašského výboru). Píše tam: ,Tento člověk je agent, který se k nám infiltroval.‘“

Tyto domněnky neměly pevný základ a byly stejně vágní jako definice pojmu „kolaborace“. Mnohá obvinění byla založena na osobní nevraživosti. Zaruhi Muradjan říká: „Můj otec se nestal členem karabašského výboru. Možná proto, že byl poslem a spojovacím článkem s předchozí vládou. Na konci svého života s velkým zármutkem říkal, že nezávislá Arménie nedopadla podle jeho představ. Říkal: „Takoví jsme byli asi vždycky, a proto nemáme vlast, obávám se, že i o tu přijdeme.“

Volby v letech 1995 a 1996 se však staly symbolem politické svévole devadesátých let. „V roce 1996 to bylo upřímně řečeno děsivé. Házeli výbušniny, aby lidi vystrašili. Našla jsem svého manžela v budově Svazu spisovatelů. Byl úplně promočený a měl zlomený hlas. V ulicích Jerevanu se opět objevily tanky. Tentokrát však drželi kulomety v rukou Arméni,“ shrnuje Zaruhi Muradjan.

..................................................................................................................................................................................................

Տարբերվող մանկությունը/ A different childhood

Զարուհի Մուրադյանը հայտնի հայ նկարիչ Սարգիս Մուրադյանի դուստրն է։ Մուրադյանի տունը մի քանի տասնամյակը մեկ դառնում էր քաղաքական կարևոր իրադարձությունների քննարկման հավաքատեղի։ Հեղափոխական շատ գործիչներ, շարժման առանցքային դեմքերից շատերն իրար հետ ծանոթացել են հենց այդ տանը։

Zaruhi Muradyan is the daughter of the famous Armenian painter Sargis Muradyan. For a few decades, Muradyan’s house served as a meeting place for the discussions of important political events. Many revolutionary figures, most of the key figures of the Karabakh movement got to know each other in that house.

«1965-ն էր, գիշերը մեր տանը միշտ աղմուկ էր։ Հյուր էին գալիս Պարույր Սևակը, Ռաֆայել Ղազարյանը և այլք։ Մինչև առավոտ վիճում էին, երգում, արտասանում։

“It was 1965, our house was always noisy at night. Paruyr Sevak, Rafael Ghazaryan and others were guests. They argued, sang, and recited until the morning.

Յոթանասունականներին, երիտասարդ գիտնականների մի խումբ մի քանի տարի իրար հետևից աշնանը հավաքվում էին Մերգելյան ինստիտուտի պանսիոնատում։ Ընդհանուր սեղանի շուրջ հակախորհրդային ելույթներ չէին լինում. բոլորը հասկանում էին, որ մեկնումեկը բերանից կարող է թռցնել։ Բայց ավելի ուշ, երբ գիշերը երկուսի կողմերը ավելի փոքր խմբերով քեֆ-ուրախությունը շարունակում էին իրենց սենյակներում, սկսում էին քաղաքական անեկդոտներ հնչել»։

In the 1970s, a group of young scientists gathered at the boarding house of the Mergelyan Institute for several years in a row. There were no anti-Soviet speeches at the common table. Everyone understood that someone might accidentally talk about it later. But later at night, around 2 am, when the party continued in their rooms in smaller groups, political jokes started to be shared.”

Հասակակիցների համեմատ՝ Զարուհին ավելին գիտեր Արևմուտքի ու խորհրդային համակարգի մասին։ Արևմուտքի մասին պատմությունները բերում էր հայրիկը։

Compared to her peers, Zaruhi knew more about the West and the Soviet system. Her father used to bring stories about the West.

Դպրոցական տարիքից ինքն արդեն Ազատություն ռադիոկայան ու Ամերիկայի ձայն էր լսում՝ «թշնամական ձայներ»։

As early as a school child, she already listened to Radio Liberty and Voice of America, the so-called “enemy voices.”

«Սենց անեկդոտ կար։ Ոչի՞նչ որ ռուսերեն ասեմ։ Ասում էին “Запад гниет, но так пахнет»,- պատմում է Մուրադյանը։ Իսկ «փտող» Արևմուտքի հետ կապերն ավելի ամրապնդվեցին, երբ ընտանիքը պարզեց, որ վաղուց կորած հարազատ ունի ԱՄՆ-ում։ «Մամաս գնաց, գտավ հորը, որը գերությունից հետո անհետ կորել էր՝ Ղրիմում գերի էր ընկել 1942-ին, թե 43-ին։ Երկար տարիներ հետո պապիկս նամակ գրեց իր մորը, և մայրը, այսինքն՝ մորս տատիկը, կանչեց մամայիս և ասաց՝ գիտես, որ հայրդ գտնվել ա, Ամերիկայում ա։ Ամեն ինչ շատ գաղտնի էր ասվում։ Նամակը հայազգի երգչուհի էր բերել։ Հայրս, լինելով բավական քաջ մարդ Սովետական Միությունում, մորս ասաց՝ գրի հորդ, ես չեմ վախենում ոչ մի բանից։ Մենք դեռ փոքր երեխա էինք, նոր-նոր գրել էինք սովորում, մաման մեզ տալիս էր բացիկներ, ասում էր՝ պապիկին նամակ գրեք։ Ու պապիկը սկսեց մեզ ծանրոցներ ուղարկել։

“There was a joke. Is it ok if I say it in Russian? It went like this: ‘The West is rotting, but it smells great,’” says Muradyan. And the ties with the “rotting” West were further strengthened when the family found out that it had a long-lost relative in the United States. “Mama went and found her father, who had disappeared after being captured in Crimea in 1942 or 43. After many years, my grandfather wrote a letter to his mother, and his mother, that is, my mother’s grandmother, called my mother and said, ‘Your father has been found, he is in America.’ Everything was being done very secretly. The letter was brought by an Armenian singer. My father, being quite a brave man in the Soviet Union, told my mother: ‘Write to your father, I am not afraid of anything.’ We were still children, only just learning to write, and our mom gave us cards and told us to write a letter to grandpa. And our grandfather started sending us parcels.”

1988-ը / The 1988

Երկու տարուց սկսվելու էր շարժումը, Զարուհին Աթենքում էր։ «Հյուրանոցից երգող մարդկանց երթ տեսա։ Գիշերը դուրս եկա հյուրանոցից ու գնացի նրանց հետևից։ Ու մտածում էի՝ Երևանում կարո՞ղ է սենց բան լինել։ Ու հանկարծ Երևանում կատարվում է նույնը»։

The democracy and independence movement would start in two years, when Zaruhi was in Athens. “From my hotel, I saw a procession of people singing. I left the hotel at night and followed them. And I was wondering if something like this could ever happen in Yerevan. And suddenly the same thing was happening in Yerevan.

Սայաթ-Նովա փողոցով անցնելիս մի քանի հարյուր մարդ տեսանք։ Հավաքվել էին Օպերայի հրապարակում։ Կանգնեցրինք մեքենան, մոտեցանք հավաքվածներին, իսկ հաջորդ օրը կեսգիշերին արդեն պատրաստվում էինք քնելու, մեկ էլ Կիևյան փողոցը կարծես երկրաշարժից ցնցվեց։ Սիրտս դուրս եկավ համարյա։ Դուրս թռանք տնից»։

While passing through Sayat-Nova Street, we saw several hundred people. They gathered in the Opera Square. We stopped the car, approached the gathered people, and the next day at midnight, we were getting ready to go to bed, and suddenly Kievan Street seemed to shake from an earthquake. My heart almost gave out. We jumped out of the house.”

88-ից ծանոթ դեմքերը նորից սկսեցին հավաքվել Մուրադյանի տանը։ հյուրերից մեկն ապագա նախագահն էր։

From 1988, familiar faces began once again to gather at Muradyan’s house. One of the guests was the future president.

«Լևոն Տեր-Պետրոսյանը աշխատում էր Մատենադարանում, քույրիկս էլ էր աշխատում Մատենադարանում։ Իրենք ծանոթ էին դեռ Լենինգրադից՝ քույրս այնտեղ սովորում էր համալսարանում, Լևոնը ասպիրանտ էր։ Էն ժամանակ թեթև ծանոթ էին, հետո քույրս եկավ, աշխատանքի ընդունվեց Մատենադարանում, ամուսինն էլ արևելագետ էր, ու մինչև 1988-ը բոլոր ծնունդներին հավաքվում էր հիմնականում արևելագետների, պատմաբանների կոլեկտիվ։ Եվ քանի որ քույրիկս ապրում էր մեր տանը ամուսնու հետ, ես էդ սեղանները բավականին հիշում եմ, հասուն էի։ Լևոնը գալիս էր կնոջ հետ և երբեք չէր խոսում։ Ես էլ միշտ ասում էի՝ էս մարդը ինչի ա սենց նամռոտ մի անկյունում նստած։ Շահեն Կարամանուկյանն էր, Վահան Փափազյանն էր՝ ասող-խոսող, անեկդոտներ պատմող, իսկ ինքը միշտ աջ անկյունում էր նստում ու ձայն չէր հանում»։

“Levon Ter-Petrosyan worked in Matenadaran [repository of manuscripts], as did my sister. They had known each other from Leningrad, where my sister studied at the university and Levon was a graduate student. At that time, they were distant acquaintances. Then my sister got a job in Matenadaran, and her husband was an orientalist. So even before 1988, a collective of orientalists and historians gathered at every birthday. And since my sister lived in our house with her husband, I remember those tables quite well, I was mature. Levon came with his wife and never spoke. I always said, ‘Why is this man sitting in a corner all grumpy?’ Shahen Karamanukyan or Vahan Papazyan - a very talkative man, teller of jokes – were among the guests. Levon always sat in the right corner and didn’t make a sound.”

Զարուհին իր ընտանիքից դարձել էր շարժման ամենաակտիվ մասնակիցն ու վավերագրողը։ Հայրը մեկ տարի առաջ ԱՄՆ-ից տեսախցիկ էր բերել։ Ավելի պատմական ու նշանավոր առիթով տեսախցիկը չէր կարող օգտագործվել։

Among her family, Zaruhi became the most active participant and documentarist of the movement. Her father had brought a camera from the USA a year previously. The camera could not have been used on a more historic and significant occasion.

«Էդ նյութերի հետևից շատ մարդ էր գալիս։ Նույնիսկ BBC-ից էին եկել կադրեր վերցնելու։ Համբարձում Գալստյանը գիշերը գալիս էր, ասում՝ արագ տուր կասետները պետք է CNN կամ BBC ուղարկել։ Որոշ կասետներ այդպես էլ չվերադարձրին։ Սկզբում՝ փետրվարին, վախ կար, որ կարող են ԿԳԲ-ից գալ ու կոնֆիսկացնել կասետները։ Նույն գիշեր պատճենում էինք կասետները։ Մեր մանկության բոլոր մուլտերը ջնջել էինք կասետներից, որ միտինգների ձայնագրությունները տեղավորվեն։ Կասետ գտնելը շատ բարդ էր, երբ ինչ-որ մեկը հարցնում էր՝ ինչ եմ ուզում, մաքուր վիդեոկասետներ էի ուզում։

“Many people came after those materials. Even the BBC came to take some footage. Hambardzum Galstyan used to come at night and say, ‘Hurry, give us the tapes,’ and send them to the CNN or BBC. Some tapes were never returned. At first, in February, there was fear that the KGB might come and confiscate the tapes. We copied the tapes that same night. We deleted all the footage of our childhood from the tapes so that the recordings of the rallies could fit. Finding a tape was very difficult, when someone asked what I wished for, I always requested empty video tapes.

Հիշում եմ Չերնովին՝ «Օգոնյոկի» թղթակցին։ Ասում էր. «Դո՛ւք, հայերդ ականապատ դաշտի վրա եք կանգնել։ Հայ ժողովրդի առջև երկար ճանապարհ է»։

I remember Chernov, the reporter of ‘Ogonyok’, used to say, ‘You Armenians are standing on a minefield. The Armenian people have a long way to go.’”

Հետոն / The afterwards

Ժողովրդի լիակատար աջակցությամբ իշխանության եկած Ղարաբաղ կոմիտեն շատերին հիասթափեցրեց։ 1988-ին ձերբակալված Կոմիտեի անդամներին ոմանք սկսեցին կասկածվել ՊԱԿ-ի հետ համագործակցության մեջ։ «Հետո ես հասկացա, որ Կոմիտեի անդամներից մի քանիսը եղել են ոչ պաշտոնական գործակալներ։ Ես գտել եմ հայրիկիս ձեռքով ճղած թղթի վրա գրված մի փոքրիկ նոթ՝ Ռաֆիկին Ղազարյանին (Ռաֆայել Ղազարյան՝ Ղարաբաղ կոմիտեի անդամ)։ Գրում էր՝ էս ինչ մարդը մեր մեջ ներդրված գործակալ է»։

The Karabakh Committee, which came to power with the full support of the people, disappointed many. The members of the Committee that were arrested in 1988 had been suspected of their cooperation with the KGB. “Then I realized that some of the members of the Committee were unofficial agents. I found a small note written by my father on a piece of paper addressed to Rafik Ghazaryan (Rafael Ghazaryan, member of the Karabakh Committee). He wrote: ‘This person is an agent that has infiltrated us.’”

Այս ենթադրությունները թույլ փաստարկելի էին և նույնքան աղոտ, որքան «գործակցություն» եզրույթի սահմանումը։ Մեղադրանքներից շատերը անձնական հակակրանքի վրա էին հիմնված։ Զարուհի Մուրադյանն ասում է. «Հայրս Ղարաբաղ կոմիտեի անդամ չդարձավ։ Գուցե որովհետև պատգմավոր էր ու կապող օղակ էր նախկին իշխանության հետ։ Կյանքի վերջում նա մեծ ցավով ասաց, որ անկախ Հայաստանն այնպիսին չստացվեց, ինչպիսին ինքն էր երազում։ Ասաց՝ հավանաբար միշտ էսպիսինն ենք եղել, դրա համար էլ հայրենիք չունենք, վախենամ՝ սա էլ կորցնենք»։

These assumptions did not have a strong basis and were as vague as the definition of the term “collaboration.” Many of the accusations were based on personal animosity. Zaruhi Muradyan says: “My father did not become a member of the Karabakh Committee. Maybe because he was a messenger and a connecting link with the previous government. At the end of his life, he said with great sorrow that independent Armenia did not turn out as he had dreamed it. He said, ‘We have probably always been like this, that’s why we don’t have a homeland, I’m afraid we’ll lose this too.’”

Այնուամենայնիվ, 90-ականների քաղաքական կամայականությունների խորհրդանիշը  դարձան 1995-ի ու 1996-ի ընտրությունները։ «1996-ին, անկեղծ խոստովանեմ, վախենալու էր։ Մարդկանց վախեցնելու համար պայթուցիկներ էին նետում։  Ամուսնուս գտա Գրողների միության շենքում․ լրիվ թրջված էր, ձայնը՝ խզված։ Երևանի փողոցներում նորից տանկեր հայտնվեցին։ Այս անգամ ավտոմատավորները հայեր էին»,- ամփոփում  է Զարուհին։

However, the 1995 and 1996 elections became a symbol of the political arbitrariness of the 1990s. “In 1996, frankly, it was scary. They threw explosives to frighten people. I found my husband in the Writers’ Union building. He was completely soaked; his voice broken. Tanks appeared on the streets of Yerevan again. This time the machine gunners were Armenians,” summarizes Zaruhi.