Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Marine Petrosyan Մարինե Պետրոսյան (* 1960)

• Ծնվել է 1960թ․, Երևանում

• Ավարտել է ԵՊՀ հայ բանասիրության ֆակուլտետը

• 1987թ․ բանաստեղծություններն առաջին անգամ հրապարակվել են «Գարուն» ամսագրում

• 1993թ․ հրատարակել է բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն

• 2007-2009թթ․ ամենշաբաթյա հրապարակումներ է ունեցել «Հայկական ժամանակ» ընդիմադիր օրաթերթում

• 2000-ականների սկզբից մինչ օրս մասնակցում է Հայաստանի քաղաքացիական և քաղաքական տարբեր շարժումների, հանդես գալիս հրապարակումներով և հարցազրույցներով, նախաձեռնում քննարկումներ քաղաքական և քաղաքացիական տարբեր հարցերի շուրջ

ԽՍՀՄ քանդվելու գլխավոր պատճառը տնտեսությունն էր

Economy was the main reason for the collapse of the USSR

Մարինե Պետրոսյանը ծնվել է 1960 թ․ օգոստոսի 16-ին, Երևանում: Նրա հայրը աշխատում էր Երևանի Պոլիտեխնիկական ինստիտուտում, իսկ մայրը բժշկուհի էր։ Մարինեն սովորել է Երևանի թիվ 172 անգլիական թեքումով դպրոցում։ Նա հիշում է, որ իր դպրոցական տարիներին` յոթանասունականներին, լսել էին, որ ԽՍՀՄ բարձրագույն իշխանությունները մտադիր էին ուսումնական հաստատություններում ռուսերենը պարտադրել որպես կրթության լեզու և որ Հայաստանում դրան դիմադրում էին։  Մարինեն պատմում է․ «Հետաքրքիր ա, որ մեր դասարանում աղջիկներն էին ակտիվ էդ առումով։ Մի քանի աղջիկներով որոշել էինք ցույց անեինք։ Արդեն չեմ հիշում՝ ինչ պիտի անեինք, պիտի դուրս գայինք։ Մերը փոսի դպրոցն ա՝ Բաղրամյանի, ինքը շատ հեռու չի, էլի, էդ Կենտկոմից և այլն [ծիծաղում է], նենց որ ցույցի լավ տեղ ա։ Բայց չհասցրեցինք դա անել, կարծեմ, որովհետև հարցը լուծվեց․ այսինքն՝ Մոսկվան իրա պահանջը ետ վերցրեց։ Դա լեզվի հարցն էր, որը, իհարկե, ազգային հարց էր»։

Marine Petrosyan was born on August 16, 1960, in Yerevan. Her father worked at Yerevan Polytechnic Institute, and her mother was a doctor. Marine studied at school No. 172 with an English bent in Yerevan. She remembered that during her school years, in the seventies, they heard that the highest authorities of the USSR intended to impose Russian as the language of education in educational institutions, and that there was a resistance against that decision in Armenia. According to Marine, “It is interesting that the girls in our class were active in that respect. We decided to organize a protest march with some girls. I don’t remember what we were supposed to do, but we were supposed to go out. Ours was the ‘pit school’, on Baghramyan, it was not too far from the Central Committee and so on [laughs], so it was a good place for a protest. But we didn’t manage to do it, since the issue was resolved. that is, Moscow withdrew its demand. It was the language issue, which, of course, was a national issue.”

Դպրոցն ավարտելուց հետո Մարինեն որոշում է մեկ տարով ընդմիջում վերցնել՝ չընդունվել համալսարան։ Փոխարենը աշխատանքի է անցնում իրենց տան մոտ գտնվող Ժամացույցի գործարանում, քանի որ ըստ Մարինեի՝ «Սովետական միությունում մի հատ օրենք կար, որ եթե դու ավարտում ես դպրոցը, առաջին տարին չես ընդունվում կամ չես դիմում, դու պիտի հաջորդ տարի դիմելու համար ստաժ ունենաս, այսինքն՝ պիտի աշխատես էդ տարում»։ Մարինեն պատմում է, որ խորհրդային տարիներին ընդունված էր իրականում չաշխատել, սակայն ֆորմալ տեղեկանք ներկայացնել, թե աշխատել ես, ու որ  «պապաս շատ հանգիստ կարող էր ինձ տեղեկանք տալ, որ ես էնտեղ ինչ-որ բան եմ աշխատել, բոլորը տենց էին անում, ինձ տենց էին ասել», սակայն ինքը որոշել է իրականում աշխատել, քանի որ գիտեր, որ գրող է դառնալու և ուզում էր ուսումնասիրել բանվորների կյանքը։ Գործարանում աշխատելիս Մարինեն ներսից է տեսնում խորհրդային տնտեսությունը գալիս է համոզման, որ ԽՍՀՄ քանդվելու գլխավոր պատճառը հենց տնտեսությունն էր։ «Ես ОТК-ի վրա էի աշխատում․ ОТК-ն էն վերջին մասն ա։ Ամեն մեկը իրա բաժինը աշխատում ա, մեկը էս մասն ա դնում, էս մասն ա դնում, սենց գալիս ա։ OTK-ն էն մասն ա, որը ստուգում ա, նայում ա, եթե ամեն ինչ լավ ա, ուղարկում ա էս կողմ, եթե խնդիր կա, հետ ա ուղարկում, որ սարքեն։ Ու ես հիշում եմ, որ էդ ժամացույցների 90 տոկոսը խնդիր ուներ։ Ժամացույց չկար․ մեծ մասը իսկապես նորմալ․․․ Զարթուցիչ, ժամացույցներ, որ ճշգրիտ աշխատեն։ Բայց ես հասկանում եմ՝ ինչու, որովհետև դե հիմա մարդիկ աշխատում էին, աշխատավարձ էին ստանում նորմալ։ Իրանց աշխատանքը և իրանց գործը կապված չէր․ դե աշխատում էին, իրանց գումարը ստանում էին, զարթուցիչի հետ ինչ կլիներ, իրանց չէր հետաքրքրում»։ 

After graduating from school, Marine decides to take a gap year and not enroll in university. Instead, she goes to work at a clock factory near their home because, according to Marine, “there was a law in the Soviet Union that if you graduated from school and were not enrolled in a university the first year, you had to have a work experience for applying the next year, that is, you had to work that year.” Marine said that in Soviet times it was customary to actually not work, but to present a formal certificate of employment, and that her father could very easily provide her with a certificate of employment, and she was told that everyone did that. However, she decided to really work, because she knew she would become a writer and wanted to study the lives of workers. While working at the factory, Marine saw the Soviet economy from the inside and came to the conclusion that the main reason for the collapse of the USSR was the economy. “I was working in the Technical Control Department. That Department was last part of the process. Everyone does their part, one puts this part, the other puts that part, that’s how it comes. The Technical Control Department is the part that checks, and if everything is fine, sends [the product] here, if there is a problem, sends it back to be repaired. And I remember that 90 percent of those watches had a problem. There was no a single watch that would really function properly, no alarm clock, no watches that would work accurately. But I understand why [it was like that]. Because people were working and getting a normal salary. Their job and their work were not connected. Well, they were working, they were getting their money, they didn’t care about what would happen to the alarm clock.”

Մարինեի համար միշտ կարևոր են եղել ազգային հարցերը և թեմաները։ Հիշում է, թե ինչպես է բարկացել, երբ ուսանողական տարիներին ինչ-որ տեղ կարդացել է, թե կոմունիզմի ժամանակ ազգեր չեն լինելու․ «Ինձ համար դա շոկ էր։ Ես ջղայնացա ահավոր։ Ու ես գնացի՝ մեր կուրսի էրեխեքին ասում եմ՝ գիտե՞ք, կոմունիզմի ժամանակ․․․ մենք շատ հետաքրքիր կոմունիզմի դասախոս ունեինք, ի՞նչ էր կոչվում, կոմունիզմի ․․․ գիտական կոմունիզմ, հա՛։ Շատ հետաքրքիր դասախոս էր։ Դե ընդհանրապես իմ ժամանակ շատ քիչ մարդ կար, որ․․․ կոմունիզմը արդեն․․․ պիտի գրես, բայց ոչ մեկը դրան չէր հավատում։ Բայց էդ մարդը հավատում էր, շատ հետաքրքիր էր [ծիծաղում է]։ Միակ մարդը նա էր, որ դեռ կոմունիզմին հավատում էր: Ու ես էրեխեքին ասում եմ՝ ժողովուրդ, գիտե՞ք, որ կոմունիզմի ժամանակ պիտի ազգեր չլինեն, ասում են՝ ի՞նչ ես խոսում։ Ես գնացի, մեր գրադարանից գողացա էդ գիրքը, որտեղ գրած էր էտի, որ տանեմ էրեխեքին ցույց տամ [ծիծաղում է]։ Ու կարծեմ մինչև հիմա իմ գրադարանում ա էդ գիրքը»։ 

National issues and topics have always been important for Marine. She remembers how she was shocked during her student years when she read somewhere that there would be no nations under communism. “For me it was a shock. I was terribly angry. And I went, I said to my classmates, “you know, during communism...” We had a very interesting professor of communism, what was it called? Communism... Scientific Communism, yes! He was a very interesting lecturer. Well, in my time there were very few people who... communism was already... you had to write, but no one believed in it. But that person [the professor] believed. It was very interesting [laughs]. He was the only person who still believed in communism. And I told my classmates, “Guys, do you know that there will be no nations at the time of communism?” And they said, “What are you talking about?” I went to our library and stole that book where it was written [that there will be no nations when communism comes] for showing it to my classmates [laughs]. And I think that book is still in my library.”

Բրեժնևյան լճացման տարիները և վերակառուցման սկիզբը

Brezhnev’s Stagnation years and the start of Perestroika 

Մարինեի դպրոցական, այնուհետև ուսանողական տարիները համընկել են բրեժնևյան լճացման հետ։ Նրա կարծիքով այդ տարիներին կար զգացողություն, որ Խորհրդային Միության ու մնացած աշխարհի միջև շատ մեծ խզում կա։ «Ես կարդում էի ամբողջ համաշխարհային գրականությունը․ արդեն որոշել էի, որ ես բանաստեղծ եմ։ Կարդում էի, գիտեի, ծանոթ էի։ Բայց իմ մեջ էն զգացողությունը կար, որ աշխարհը մի տեղ ա, որ ես․․․ էն ժամանակ մտածում էի, որ ինչքան էլ լավ բանաստեղծություն գրեմ, աշխարհի հետ կապ չկա։ Որովհետև Սովետական Միությունում կար էդ զգացողությունը․ սովետմիությունը մի տեղ էր, աշխարհը մի տեղ էր։ Մի տեսակ խզում կար։ Եվ ես մտածում էի, որ ․․․ աշխարհում անընդհատ ինչ-որ բաներ էին կատարվում՝ կռիվներ և այլն, և այլն։ Իսկ Սովետական Միությունում ոչ մի բան չէր կատարվում։ Գոնե մեր ժամանակ կանգնած էր ժամանակը։ Դա ինձ տանջում էր, դա ինձ համար խնդիր էր»։ 

Marine՛s school and then student years coincided with the Brezhnev stagnation. According to her, in those years there was a feeling that there was a big gap between the Soviet Union and the rest of the world. “I read all the world literature. I had already decided that I was a poet. I read it, I knew it, I was familiar with it. But I had the feeling that the world is in one place, and I... back then I thought that no matter how good a poem I wrote, it had no connection with the world. Because there was that feeling in the Soviet Union. The Soviet Union was in one place, and the world was somewhere else. There was that gap. And I thought that... things were constantly happening in the world: fights, etc., etc. And nothing was happening in the Soviet Union. At least in our time, the time stood still. It tormented me, it was a problem for me.” 

Մարինեն շատ լավ հիշում է Բրեժնևի մահը և թե ինչպես դա փոխեց դեպքերի հնարավոր ընթացքը։ «Նայի, որ ասում եմ Սովետական միությունը, չէ՞․․․ Հետաքրքիր բան ա․ աշխարհում շատ բաներ պատահականությամբ ա որոշվում։ Ո՞նց եղավ, որ Սովետական միությունը փուլ եկավ, հա՞, հիշո՞ւմ ես՝ ոնց եղավ [ծիծաղում է]։ Էդ Բրեժնևը ․․․ դե ես Բրեժնևի ժամանակում եմ ապրել համալսարանը և այլն։ Բրեժնևն էր։ Արդեն ծերուկ էր, որ մի քիչ ցնդած, հիվանդ։ Բոլորը գիտեին։ Բայց էդ մարդը շարունակվում էր։ Ու սենց մի հատ բան վիճակ էր։ Մեկ էլ Բրեժնևը մեռավ․ ես ուզում եմ հիշեմ, թե ոնց եղավ։ Ես դեռ համալսարանում էի սովորում, բայց էդ պահին, երբ որ լուրը եկավ․․․ ես էսօրվա պես հիշում եմ, որովհետև դա դարակազմիկ բան ա։ Ես գնացել էի ատամներս էի սարքում, նստած էի էդ աթոռին ստոմատոլոգի, և էդ գործիքներն էլ բերանիս մեջ էին։ Դուռը բացվեց, կարծեմ սանիտարկան էր թե քույրը, եկավ ասեց՝ Բրեժնևը մեռել ա [ծիծաղում է]։ Ես հիշում եմ՝ էդ գործիքները ատամիս մեջ, մեկ էլ ես սկսեցի ծիծաղել սենց բարձր։ Էս բժշկուհիս սենց դեմքը բան ա արել ու ինձ ասում ա՝ Մարինե՛, մի՛ ծիծաղի, կուլ կտաս, բայց ես զգում էի, որ ինքը ոչ թե վախեցել ա, որ ես կուլ կտամ, այլ որ Բրեժնևը մահացել ա, ամեն դեպքում ինչի՞ ես ծիծաղում, էլի։ Բայց ես հիշում եմ, որ ես ծիծաղում էի, չկարողացա, դուրս եկա։ Հիշում եմ։ Արդեն դասերը պրծել էին։ […] Ես չգիտեմ ինչի զգացի, որ մի բան ա լինելու։ Ու ես գնացի համալսարան, նայում էի շուրջս, ու ինձ թվում էր՝ էսա մարդիկ․․․ Բրեժնևը մեռել ա։ Ինձ թվում էր՝ ինչ-որ բան ա լինելու։ Տեսա, որ ոչ մեկը չկա, գնացի տուն։ Բայց ես հիշում եմ։ Որովհետև ամեն ինչ դրանից սկսվեց։ Հիշու՞մ ես, Բրեժնևից հետո արագ եկավ Անդրոպովը, շուտ մահացավ, հետո եկավ Չերնենկոն, մահացավ, հետո եկավ․․․ էն ո՞վ էր, որ քանդեց․․․ Գորբաչովը։ Եվ շշմելու բան էր։ Դե Բրեժնևն էր, էլի, մի քիչ աներ, մի 10 տարի հետո մեռներ։ Ամեն ինչ լրիվ ուրիշ ձևի կլներ։ Հետաքրքիր ձևով ա աշխարհը կառուցված։ Բայց ես ասում եմ՝ խոշոր հաշվով էդպես էլ պիտի լիներ, չգիտեմ»։

Marine remembers very well Brezhnev‘s death and how it changed the possible course of events. “Look, I’m saying the Soviet Union… It’s an interesting thing; many things in the world are determined by chance. How did the Soviet Union collapse? Do you remember how it happened [laughs]?  That Brezhnev... Well, I lived during Brezhnev’s time, the university and so on... It was Brezhnev. He was already an old man, a little out of his mind, sick. Everyone knew. But that man was going on. And it was such a situation. And suddenly Brezhnev died. I want to remember how it happened. I was still studying at the university, but at that moment, when the news came... I vividly remember it, because it is an epoch-making thing. I went for my teeth work. I was sitting in the dentist’s chair, and those tools were in my mouth. The door opened․ I think it was the cleaning lady or the nurse. She came in and said that Brezhnev was dead [laughs]. I remember those tools in my tooth, and I started laughing so loudly. This doctor made such a face and told me, “Marine, don’t laugh, you will swallow it.” But I felt that she was not afraid that I would swallow it, but she was afraid that Brezhnev had died. Anyway, why were you laughing? But I remember that I was laughing, I couldn’t [stop it], and I went out. I remember. The classes were already over. I don‘t know why I felt that something was going to happen. And I went to the university․ I looked around and it seemed to me that people... Brezhnev was dead. It seemed to me that something was going to happen. I saw that no one was there, so I went home. But I remember. Because everything started from that. Do you remember? Andropov came quickly after Brezhnev, died soon, then Chernenko came, died, then came... Who was it that destroyed? Gorbachev. And it was amazing. What if Brezhnev would last a bit longer, what if he would have died 10 years later? Everything would have been completely different. The world is structured in an interesting way. But I say, by and large, it should have been like that, I don’t know.”

Ղարաբաղյան շարժում

Karabakh Movement

Մարինեի՝ փոփոխության սպասումը, նրան շարունակաբար տանջող միտքը, թե «աշխարհում անընդհատ ինչ-որ բաներ էին կատարվում, իսկ Սովետական Միությունում ոչ մի բան չէր կատարվում» փոխեց Ղարաբաղյան Շարժումը։ Ինչպես ինքն է պատմում՝ «88-ի շարժումը մի տեսակ ոնց որ էդ ժամանակի գետը հեռվից մեկ էլ թափվեր քո վրա, ոնց որ ամբողջ աշխարհը թափվեց քո վրա։ Հակառակը, էդ ժամանակ հասկացա, որ դրսում ինչ-որ բան չի կատարվում, մեր մոտ ա կատարվում։ Այսինքն՝ կյանքը արթնացավ»։ Մարինեն նկատում է, որ այդ սերնդի որոշ գրողներ չկարողացան արձագանքել ժամանակին․ «Եվ դա չվերցնես, շարունակես նույն ձևով բանաստեղծություններ գրե՞լ։ Ի դեպ, ես դրա մասին էլ եմ գրել, մեր ժամանակվա գրողական սերունդը չէր կարող դրան չարձագանքել։ Մի մասը դրանից համրացավ, դադարեց գրել։ Անուններ չեմ ուզում տալ, բայց դադարեց գրել ուղղակի․ լա՛վ բանաստեղծներ նկատի ունեմ։ Մի մասը թռավ՝ գրականությունից անցավ քաղաքականություն»։ 

The Karabakh Movement changed Marine’s anticipation, the constant tormenting thought that “things were constantly happening in the world, but nothing was happening in the Soviet Union”. As he noted, “the 1988 movement was like the river of the time falling on you from afar, like the whole world falling on you. On the contrary, at that time I realized that nothing was happening outside, it was happening here. In other words, life woke up.” Marine noted that some writers of that generation failed to respond to the time: “How come you don’t take it and continue writing poems in the same way? By the way, I also wrote about it, our generation of writers could not leave it unanswered. Some of them went mute and stopped writing. I don‘t want to name people, but they just stopped writing. I mean good poets. Some others left literature and moved to politics.”

Մարինեն հետևյալ կերպ է հիշում Ղարաբաղյան շարժման սկիզբը․ «էն շենքը, որտեղ էն ժամանակ մենք ապրում էինք, էն նույն շենքն ա, որտեղ ես հիմա եմ ապրում։ Ծնողներս չկան, բայց ես նույն տեղում եմ ապրում։ Մութ էր արդեն, երեկո էր։ Փետրվարն էր դե 88-ի։ Մամաս ինչ-որ մեկի հետ խոսում էր ու ասեց՝ Մարինե, գիտե՞ս, Արցախի համար․․․ Դե էն ժամանակ Ղարաբաղ էին ճիշտն ասած ասում, Ղարաբաղի համար հանրահավաք ա քաղաքում։ Մենք քաղաք ենք ասում։ Մենք Արաբկիրում ենք ապրում։ Եվ ես, ճիշտն ասած, մինչև էդ մի 2 հանրահավաքի մասին լսել էի, բայց էնպես փոքրիկ հանրահավաքներ էին։ Բայց ասեց՝ մեծ հանրահավաք ա։ Ես հիշում եմ, որ դուրս եկա պատշգամբ։ Մեր պատշգամբը վերևից նայում ա Բաղրամյան։ Ես ուղղակի դուրս եկա, որովհետև, ճիշտն ասած, մտքերի մեջ ընկա․ արդեն մութ էր, էն ժամանակ ամաչկոտ աղջիկ էի [ծիծաղում է], մտածում էի՝ իջնե՞մ քաղաք։ Ճիշտն ասած՝ չիջա այդ օրը։ Բայց հարցն ի՞նչ էր․ ես դուրս եկա պատշգամբ, և հանկարծ ես լսեցի էդ Ղա՛-րա՛-բա՛ղ, մի՛-ա՛-ցո՛ւմ, չգիտեմ՝ կհիշե՞ս էդ։ Ինձ թվաց՝ իմ ականջին ա գալիս։ Ես չէի պատկերացնում, որ մեր վերևից ա նայում, բայց Բաղրամյանից բավական հեռու ա, բարձր ա, Փափազյան փողոցի ներքևի ծայրն ա։ Եվ ես ասեցի՝ էս ի՞նչ ա։ Ու էդ ձայնը ով էն ժամանակ լսել ա, մի քանի տարի էդ ձայնը անընդհատ հնչում էր Երևանում՝ մի՛-ա՛-ցո՛ւմ, Ղա՛-րա՛-բա՛ղ։ Ճիշտն ասած, երբ որ դադարեցին էդ հանրահավաքները, էդ ձայնը էլի իմ ականջի մեջ էր, էլի մարդկանց եմ պատմել, մենակ ես չեմ լսում։ Ով կհիշի սովետական շենքերը, էնտեղ կար ընդհանուր ջեռուցում, ջեռուցման մարտկոցներ, որ ջուրը միացնում էին, ինչ-որ ձայն էր գալիս, երևի իմ ականջին այդ ձայնը՝մի՛-ա՛-ցո՛ւմ․․․ Ճիշտն ասած չկա, ցավում եմ, մարմինս փշաքաղվեց։ Ի՞նչ էր դա՝ էդ ձայնը։ Դա միայն Ղարաբաղը չէր։ Ճիշտն ասած, ես ինքս բանասեր լինելով, շատ հետաքրքրված լինելով մեր ազգային պատմությամբ՝ առանձնապես էդպես Ղարաբաղի խնդրի մասին, չեմ ուզում ստել, առանձնապես բան չգիտեի։ Գիտեի, որ ինչ-որ կա, որ ․․․ նամակագրություն, բայց էդ մեծ խնդիրը, որ հիմա հասկանում եմ՝ ինչ մեծ խնդիր ա իրականում, տեղյակ չէի։ Բայց երբ որ մարդիկ գոռում էին «Ղարաբաղ», իմ կարծիքով չէին պարզապես գոռում «Ղարաբաղ»։ Նկատի ունեմ՝ հետո ինչ եղավ։ Ամբողջ Երևանի կեսը լցվեց փողոցներ։ Ղարաբաղը ինքը խորհրդանշում էր ամբողջ մեր կորցրածը։ Օրինակ, մամայիս համար խորհրդանշում էր իրա Սեբաստիան և իրա Կեսարիան ակնհայտ։ Այսինքն՝ դա պետք չէր ասել, դա հասկանալի էր։ Այլապես հնարավոր չէր, որ էդքան մարդ լցվեր փողոց [ծիծաղում է]։ Ասում եմ՝ մութ էր, չիջա։ Հետո հաջորդ օրը իջա և տուն չգնացի»։ 

This is how Marine remembers the start of the Karabakh Movement: “The building where we lived at that time was the same building where I live now. I have lost my parents, but I live in the same place. It was already dark, it was evening. It was February of 1988. My mom was talking to someone and she said, “Marine, you know, for Artsakh… (well, back then they were saying Karabakh, to be honest), there was a rally for Karabakh in the city.” And to tell the truth, I had heard about 1-2 rallies before that, but those were some small demonstrations. But she said it was a big rally. I remember going out to the balcony. Our balcony overlooks Baghramyan [avenue]. I just went out because, to be honest, I was lost in thought. It was already dark, back then I was a shy girl [laughs], I was wondering if I should go down to the city. To be honest, I didn’t go down that day. But the question was that when I went out to the balcony, and suddenly I heard that ‘Gha-ra-bagh, u-ni-fi-ca-tion,’ I don’t know if you will remember it, I thought I was hallucinating.  I had no idea. Our [balcony] watches from the above, but it is quite far from Baghramyan, it is high, it is the lower end of Papazyan street. And I said: what is this? And those who had heard that sound at that time, for several years that sound was constantly heard in Yerevan: ‘U-ni-fi-ca-tion, Gha-ra-bagh.’ To tell the truth, when those rallies stopped, that sound was still in my ears. I have told some other people too. I’m not the only one who hears it. Those who remember the Soviet buildings, remember that there was this general heating system. And when the water was pumped into the heating batteries, there was a sound… Maybe that sound in my ear, that ‘u-ni-fi-ca-tion’ did not exist, to be honest, I feel sorrow, my body aches. What was that, that sound? It was not only Karabakh. To tell the truth, being a philologist myself, being very interested in our national history, especially the Karabakh issue, I don’t want to lie, I didn’t know anything in particular. I knew there was something that... correspondence, but I was not aware of that big issue, which I understand now was in fact a big problem. But when people were shouting Karabakh, in my opinion, they were not just shouting Karabakh. I mean, what happened next. Half of Yerevan poured into the streets. Karabakh itself symbolized all that we lost. For example, for my mom, obviously her Sebastia and her Kayseria [currently Sivas and Kayseri in Turkey]. I mean, it was not necessary to say that, it was clear. Otherwise, it would not have been possible for so many people to pour into the streets [laughs]. I told you it was dark and I did not go down, then the next day I went down and didn’t go home.”

Մարինեի բանաստեղծություններն առաջին անգամ հրապարակվում են հենց Ղարաբաղյան Շարժման տարիներին, 1988 թվին։ Մարինեն նկատում է, որ «գրականությունը, էն, որ ես տպագրվեցի, շուտով արդեն գիրք արեցի և այլն, և այլն, գրականությունը ինձ փոխեց, ինձ տվեց վստահություն։ Ես ասում եմ, որովհետև ես էն ժամանակ, երբ որ սկսեց 88-ի շարժումը, էսօրվա Մարինեն չէի։ Էսօր ինձ շատերն են ճանաչում այդպես ինքնավստահ, շատերը երբեմն ասում են ավելի ինքնավստահ, քան պետք ա [ծիծաղում է], բայց ես էն ժամանակ լրիվ ուրիշ մարդ էի»։ Մարինեի գրականությունը մեծապես նաև Ղարաբաղյան շարժման արդյունք է և, ինչպես Մարինեն է նկատում․ «Ես Արցախյան շարժումը էդպես եմ ընկալում․ ես ընկալում եմ որպես հայ ․․․ հայաստանյան պատմության․․․ ոնց որ պատմությունը ընդհատվել էր․․․ մենք էդ զգացումը, ի դեպ, ունեինք, որ Սովետական միությունում ամեն ինչ ընդհատվել էր։ Եվ, ասում եմ, մենք չէինք սպասում, որ Սովետական միությունը կքանդվի, բայց մեկ ա, մենք սպասում էինք, որ մի բան պիտի լինի, չի կարող էդպես շարունակվել։ Եվ Արցախյան շարժումը, հաղթանակը բան էր․ ի՞նչ էր եղել, եղել էր ցեղասպանությունը, անկախությունը, որը պարտվել էր փաստորեն։ Այսինքն՝ մենք պարտված ժողովուրդ էինք։ Արցախյան շարժումը էն շանսն էր, որ դու էդ բանից դուրս գաս։ Եվ մենք դուրս էինք եկել։ Ինձ համար օրինակ դա շատ հստակ էր հաղթանակը»։ 

Marine՛s poems were first published during the years of the Karabakh Movement, in 1988. Marinen mentioned that “literature, the fact that I was published, and soon I even published a book, etc., etc., literature changed me, gave me confidence. I mention this, because back in 1988 when the Movement started I was not the Marine of today. Today, many people know me as a self-confident person. Many people sometimes say that I am more self-confident than I should be [laughs], but I was a completely different person then.” Marine‘s literature is also largely a result of the Karabakh movement and, as Marine observes: “This is how I perceive the Artsakh movement. I perceive it as Armenian... the history of Armenia... as if the history was interrupted... By the way, we had that feeling as if everything was interrupted in the Soviet Union. And, as I said, we did not expect that the Soviet Union would collapse, yet we expected that something would happen, it could not continue like that. And the Artsakh Movement, the victory was something. What had happened? The Genocide, the independence that had actually been defeated. We were a defeated people, so to speak. The Artsakh Movement was the chance for you to get out of that thing. And we were out. For me, for example, it was very clear, the victory.”

Անկախության առաջին տարիները

The first years of independence 

Համալսարանն ավարտելուց հետո Մարինեն մի քանի տարի չի աշխատել, այնուհետև աշխատանքի է անցել «Հայաստանի հանրապետություն» թերթում՝ որպես սրբագրիչ։ Սրբագրիչի աշխատանքը շատ ուշ էր ավարտվում, և այդ պատճառով Մարինեն ստիպված էր ուշ տուն վերադառնալ։ Սակայն այդ ծանր, այսպես կոչված «մութ ու ցուրտ» տարիները Մարինեն հիշում է որպես լուսավոր հաղթանակի տարիներ։ 

«Ու սրբագրիչը շատ ուշ ա վերջացնում։ Ամենավերջում դե սրբագրիչը պիտի վերջացնի, որ բան անեն։ Ու արդեն ուշ էր լինում, մետրոն էլ մեկ-մեկ փակվում էր։ Ու ես հիշում եմ՝ եթե ես ուզում էի ինքնուրույն գնայի, պիտի սպասեի ավտոբուս, էլի պիտի սպասեի մի քիչ։ Բայց եթե ուզում էի ինքնուրույն․․․ Ես սիրում եմ ինքնուրույն։ Ու տենց լինում էր, որ երբեմն գալիս էի, մետրոն փակ էր լինում, ոտքով Մամուլի շենքից մեր տուն մի 2 ժամվա ճամփա ա [ծիծաղում է], ձմեռով․․․ Ես հիշում եմ էդ տարիները։ Էդ որ ասում են ցուրտ ու մութ, չէ՞, ես ճիշտն ասած իսկապես էդ ցուրտն էլ եմ հիշում, մութն էլ եմ հիշում, որովհետև մեր շենքում էլ էր լույսը․․․ Բայց ես երբեք էդ իմաստը, որ ասում էին ցուրտ ու մութ, որ ես ջղայնանայի, ես երբեք չեմ ջղայնացել ճիշտն ասած։ Ինձ համար դրանք ուրախության տարիներ էին, ես հավատում էի։ Որովհետև էն ժամանակ դեռ խնդիրները էդպես չէին երևում։ Այսինքն՝ խնդիրները ո՞րն ա, էդ դժվարությունները երևում էին, բայց քաղաքական խնդիրները չէին երևում։ Քաղաքական խնդիրները հետո երևացին, երբ որ կյանքը ավելի լավացավ, բայց քաղաքական առումով ավելի երևացին [ծիծաղում է] խնդիրները։ Դրա համար հենց էդ ցուրտ ու մութը ես բան եմ հիշում, էլի, մեր տանը ես չեմ հիշում, որ մեկը բողոքեր էդ ցրտից, մթից, ճիշտն ասած։ Դրանք ինձ համար լավ տարիներ էին։ Ես դրանց մասին գրել էլ եմ։ Դրանք ինձ համար հաղթանակի տարիներ էին»։

After graduating from the university, Marine did not work for a few years. Then she got a job as a proofreader at “Hayastani Hanrapetutyun” newspaper. The proofreaders worked very late hours, and thus Marine had to return home late. However, Marine remembers those hard, so-called “dark and cold” years as years of bright victory.

“And the proofreader finishes very late. The proofreader performs her work at the very end.  And it was getting late, and the subway would close every now and then. And I remember, if I wanted to go on my own, I would have to wait for the bus, I would have to wait a little longer. But if I wanted to... I like being independent. And it so happened that sometimes I came, the subway was closed, it was a 2-hour walk from the Press Building to our house [laughs], in winter... I remember those years. When they say ‘the years of cold and dark,’ to tell the truth I really remember the cold, I also remember the dark, because the lights were out in our building too... But I never got the meaning that they put in those ‘cold and dark’ for me to get angry, honestly, I never got angry. Those were happy years for me, I had faith. Because at that time the problems were not seen like that. The political problems appeared later, when life got better, but the political problems became more visible [laughs]. Therefore, I remember that cold and dark like… I don՛t remember anyone complaining about the cold and dark in our house, to be honest. Those were good years for me. I also wrote about them. Those were years of victory for me.”

Մարինեն այսօրվա դիրքից (2020թ․ պատերազմից և 2023թ․ արցախահայության էթնիկ զտումից հետո) անդրադառնում է Ղարաբաղյան շարժմանը և Ղարաբաղյան առաջին պատերազմին հաջորդած տարիների իր զգացողություններին․ «ես, օրինակ, երբ որ գնում էի էդ ժամանակներում՝ դե հաղթանակի տարիներին, այսինքն՝ նոր ենք պարտվել, մինչև վերջերս հաղթանակի տարիներ էին, գնում էի Թուրքիա, թուրքերի հետ շփվելիս շատ հանգիստ շփվում էի։ Ես ցեղասպանվածի թոռ եմ, բայց թուրքերի հետ ես ինձ հաղթած էի զգում, ցեղասպանության ամոթը իմ վրայից մաքրված էի զգում»։ 

From today՛s position (after the 2020 war and the ethnic cleansing of Artsakh Armenians in 2023), Marine reflects on her feelings in the years following the Karabakh Movement and the First Karabakh war: “For example, when I went to Turkey in those times, during the years of victory, that is… now we have just lost… until recently there were years of victory, I used to communicate very calmly with the Turks. I am a grandchild of a genocide survivor, but with the Turks I felt victorious, the shame of the genocide was washed away from me.”