Natalya Martirosyan Նատալյա Մարտիրոսյանը

* 1951

  • I wanted… well, it also came to my mind, by the way, I always think about it. When independence was already declared, and the flag was put on the clock in that square, but this was not official… So at that time it was national, no, not national, it was the Presidium of the Supreme Council, the building was on Baghramyan, and the flag was still the Soviet flag. I will never forget, it influenced me more than the huge crowds in that square… So, this has happened. The chamber quartet was playing. They took out the flag, brought it and folded it in front of us. They raised our flag, folded the other flag, took it inside with respect and honor, and then distributed champagne to us. It was beautiful! And imagine it under the music of the chamber quartet, and it was a very right step. You can’t cut it, you can’t say that Soviet Armenia has nothing to do with us. Yes, we fought against the Soviet Union, but we had achievements; our science, our education, our culture, that is ours. If it is a symbol, it’s a flag, the flag of your state, the flag of your state for a certain time period, you have no right to show disrespect. With respect, with honor, like they say “С почетным караулом” [in Russian, “with a guard of honor”] it was taken inside, perhaps it was taken and archived. And many people, the place was not that big, but there are people who remember it, I also remember it. I remember it, and it’s stuck in mind as the most important element, that you cannot cut off from the root. You know, well, I always remember an episode from The Hamlet where he said “неладно что-то в Датском королевстве. Распалась связь времен.” [in Russian “Something is rotten in the state of Denmark. The time is out of joint.”]. So, when the time is out of joint, if the times start falling apart, it means that it is somehow very dangerous, very, very bad. You know what? It means that the idea solves today's problem, but violates the problems that come from centuries.

  • You know what? In my opinion there was also a slight difference between natural scientists and their institutes, and the humanities. Because the scientific researchers in the field of humanities were more aware of the history, like what had happened and what could happen, let me put it this way, they knew about the national aspirations, as well as the nuances of the national path. As for us, we were not that deep into everything. But because we trusted and believed in each other, we accepted it. Yet, ours mostly started during the perestroika, when we started to post things on the notice board. Clearly, there were no social networks back then, but there were, for example, articles in “Literaturnaya Gazeta”, there was the samizdat that we had to read in one night and pass to the others. And these ideas, I say it again, because we had connections with Moscow, Leningrad and other major scientific centers, that information was available to us. It was very interesting for us. And there was also a separate column [on the notice board], where we could write our own opinions about the information that was posted there, like today’s Facebook, and it was really interesting, and it was clear that we also had to do our job. But often when, for example, we had free time, we certainly discussed it. And we discussed it in a rather heated way, because there were different opinions, and even then there were people, who did not believe that it was not an imitation, that changes would really happen, they believed that the end of Gorbachev would come, the end of his ideas would come very soon, and we would fall back into the Soviet pit, where we were. There were also people, including myself, who believed that the developments were irreversible, that it was not possible to restore the ideas that kept people in that condition. And we just sensed that. Since we were small, we had to be very flexible, and take into account the possible reaction, we had to be very smart, we had to be able to find the right path, so that we would not be under the broken system of the Soviet Union and would be able to survive.

  • So, it was always my responsibility, I always collected news from the square, quickly went up to the institute, quickly printed the news on a typewriter and posted them. It was firsthand information, then we would discuss it, etc. In fact, our institute and especially our sector was very involved in the process, in everything. And this is how it slowly developed․ I՛m already moving to a different topic, but one is connected with the other, that's why I continue… In fact, already in May 1988, if I’m not mistaken, the Karabakh Committee was created, at least it announced its creation and... here I want to stop a little and present it. One of my tasks and responsibilities was to prepare a small informational piece about the members of the Karabakh Committee. And when I was analyzing, I noticed that 7 out of 11 people had academic degrees. Two were Doctors of Sciences, Rafael Ghazaryan and Levon Ter-Petrosyan; five were Candidates of Sciences, that’s a thing, I could say they were the majority. The professional backgrounds were also interesting, fifty-fifty. Five of them were from natural and technical sciences, mostly physicists, mathematicians in different areas, and the remaining five were from humanities. Among them, we had two teachers: Ashot Manucharyan and Samson Ghazaryan, we had Samvel Gevorgyan from the field of journalism, we had Vano Siradeghyan, a poet; and we knew what Levon Ter-Petrosyan and Hambardzum Galstyan were doing. Another interesting thing was that most of them studied in Moscow or Leningrad in one way or another. So that connection… Why am I saying this, to show that it was not just like that, that it was not born out of nothing, there was a ground, a very important idea that united people. And for me, you know what? Don’t consider it a snobbism, but Ashot Voskanyan once said that this movement had an enlightenment nature, and back then the academic, artistic activities were respected. People trusted those people more. Apart from that, political, etc., etc., also their paths, their intellectual capabilities, their image of, I don’t like that word, but intelligentsia, the image of a person that did intellectual work.

  • We felt good because our artistic circle, specifically our family, were artists, architects, doctors, etc., etc., we didn’t feel the Soviet pressure on us that much. We had a great advantage, for example, at that time we, the scientists, had a library day. Well, on that day we were not required to go to the workplace, it was considered that you were going to the library, and the library helped. Scientists, those who had already defended their dissertations, were also provided with an additional 12 square meters of extra room, for the study, so to speak. If you were already working on your dissertation, you were sent to Moscow, because there were larger libraries there. At that time, it was the Lenin Library where we were sent to work. They provided the opportunity. We felt quite comfortable in our everyday lives, yes. On the other hand, we felt a bit dissident-minded, because in that circle, where we had connections, there were thoughts that sounded a bit liberal at the time, as non-Soviet. We read Solzhenitsyn’s books, Bulgakov, at least at that time those were considered “wow!”, and we passed on these books to each other, etc., etc. Of course, we knew there were student groups that were active in 1968, etc. We didn’t get into it that much, but still I should say that coming to that idea… Well, I had been in Karabakh, because one of our guys, as I said there was this practice in Chernogolovka [Institute of Chemical Physics], students were sent there to work and we had many, many Ph.D. students there. One of our guys married a Russian woman, and he asked me to go with him to his wedding, so he would not feel uncomfortable there. And we went to Karabakh, we went through Ghazakh [Azerbaijani region neighboring with the Nagorno-KARabakh Autonomous Oblast], we did not enter Stepanakert, we went to Martakert region. And it was very strange for me. When we were passing by a bus, small children were throwing stones at that bus. This was probably around [19]88, in 1985 or 1984. There was something like that, and I was very surprised. And when we reached the village of Mokhratagh, and they were telling us, sharing with us, that, “you know, everything is fine here, you can be the second person, but you can never be the first person. Doesn’t matter that we are the majority, there is that pressure on us.” And they even told us about the cases of violence, etc., etc. We remembered these things only when this movement started. It wasn’t from nowhere, it was little by little, it was not from the good life that these people were saying this, it was a matter of life for them. It was important for the employees of our institute who were from Yerevan and the ones from Karabakh to find a compromise. What shall we do to take into account all different circumstances and not to allow the clash between the idea of independence and the idea of liberation of Karabakh? In such a way that they do not lead to a dead end. How can we harmoniously combine these two? Something like this. However, on a mass scale there was no such anti-Soviet movement, so to speak, until Gorbachev. There were stand-alone groups, there were certainly political prisoners, our Vardan Harutyunyan, Paruyr Hayrikyan, and others, yes, there were indeed dissidents, but it was not of a widespread nature, those were isolated cases, but their role was very big in all of that, their experience was also used.

  • Բայց պարետային ժամի մի նենց շատ բարդ տպավորություն ինձ մոտ մնաց, որ Օպերայի շուրջը էսպես կանգնած էին, հա, և մենք էլ երեխաների հետ միասին իրենց շուրջը այսպես պտտվում էինք, պտտվում էինք։ Եվ աղջիկս շատ բան էր, ըմբոստ էր, Ֆիլհարմոնիայի հետևի կողմից պուլպուլակ կար, հիմա մոտենում ա էդ զինվորին, ասում ա․ «Дяденька, можно попить воды?» էդ սենց կանգնում ա՝ գնա։ Գնում ա, ջուրը խմում ա, գալիս ա մի 2 կռուգ էլ պտտվում ենք, նորից նույն հարցով։ Արդեն էս սրանք չգիտեն՝ ինչ անեն։ Էնտեղ էլ ժողովուրդը կողքը կանգնած մտածում են, որ հանկարծ էրեխուն չթողնի, մենք էլ ռեակցիա կտանք։ Բայց մեր ժողովուրդն էլ էս տեսակետից բարի էր։ հիշում եմ էլի, զինվորներին կոնֆետ էին տալիս, բուլկի-մուլկի, որ ասում ա՝ դե իրանք ինչ մեղք ունեն, իրանց բերել են, էնտող դրել են։

  • Ուրեմն չկար նման բան, որ ատելություն լինի հենց կոնկրետ մարդկանց նկատմամբ։ Եղել են դժգոհություն Սովետական Միության ղեկավարությունից։ Ջարդերից հետո, անշուշտ, և ռուսներից հատկապես, որ թույլ են տվել, էն որ ասում էր, հա 1 օրով ուշացանք Բաքու, Սումգայիթ և այլն, և այլն։ Եվ էդ հսկայական փախստականների հոսքը որի հետ ենք աշխատել մենք, պիտի ինչ-որ բան անեինք, ինչ կարող էինք անել։ Դժվար էր շատ, բայց ես չեմ հիշում, որ համենայն դեպս, գիտե՞ք ինչ, ես ափսոսում եմ, գուցե մնացել ա մի տեղ արխիվներում էս պոստերները, պլակատները, որ մարդիկ բռնում են, հա, կամ Օպերայի հենց պատերին փակցրած են լինում։ Ես չեմ հիշում գրած լինի հայհոյանք հենց ադրբեջանցիների նկատմամբ որպես էթնիկ տեսակ։ Հա, Էդ շատ կարևոր է։ Բայց տեսեք, 88 թվական, դեկտեմբեր, պարետային ժամ, էդ բոլոր հաճույքները, որ այստեղ ռուսների նկատմամբ արդեն սկսեց հակադրվելու պահանջը ձևավորվել։ Ի՞նչ էինք անում մենք։ Դե, ես երեխայի հետ տանն էի։ Սեպտեմբերի ծնունդն ա ինքը, չէի աշխատում էդ քանի ժամանակ, ու մերոնք ինստիտուտում սենց փոքրիկ թղթեր էին տպում, հատկապես երբ որ արդեն «Ղարաբաղ» կոմիտեի տղաները ձերբակալված էին, ինֆորմացիոն բնույթի, սենց հատուկ սոսինձ ունեինք, և ես դուրս էի գալիս տղայիս հետ, ինքը արջուկի նման շոր ուներ, մեջը դնում էի ու փակցնում էի խանութնուրի տարբեր տեղեր, որտեղ որ մարդիկ ու զինվորները սենց գնում-գալիս էին, սպասում էի, որ անցնեն, որ էդ թուղթը փակցնեմ, որ մարդիկ իմանան, ինֆորմացիա ստանան։

  • Ավելին ասեմ, էն ժամանակ, 88 թվականից հետո, Գերագույն խորհրդի նիստերը հեռուստատեսությամբ ցույց էին տալիս։ Եվ մենք առանց հարցնելու, բայց համաձայնությամբ, լուռ համաձայնությամբ, տեղադրել էինք հեռուստացույց և նայում էինք ամբողջ լաբորատորիայով, և ուրիշ լաբորատորիաներից մարդիկ էին գալիս էլի մասնակցեն, և մեր ղեկավարությունը աշխատում էին աչքերները փակել։ Բայց մեր գործը անում էինք անշուշտ։ Մնում էինք մինչև ուշ ժամերը, մեր աշխատանքը չէր տուժում, բայց էդպես էր մթնոլորտը։ Բայց պիտի ասեմ ինչով էինք զբաղվում, երբ էդ շարժումը սկսվեց։ Էդ որ ասում էի փոստատար էի աշխատում, նյութեր էի տանում, կարճ նկարագիրը․ էսօր էսքան մարդ էին հավաքվել, սրա մասին էին խոսում մոտենում էի, հարցնում էի ինչ մտքեր կան, կախում էի, հետո մյուս օրը հարցնում էին՝ հա, ի՞նչ եղավ, էդ նյութը նորից ցույց էի տալիս, և այլն։ Եվ արդեն մի ուրիշ գիծ սկսեցինք զարգացնել։ Տեղեկանքներ պատրաստեցին, ոչ մեկ անշուշտ։ Պատմության ինստիտուտը ուներ մի տեղեկանք և Ազգագրության ինստիտուտը պատրաստեց։ Երկրորդը ավելի լավն էր․ լրիվ պատմական իրողությունները, և այլն, և այլն։ Էն ժամանակ լաբորատորիաներում այդքան էլ տարածված չէին, կոմպյուտեր ունեինք ու ցուցակ ունեինք՝ ով որ ժամին ա աշխատում, բայց իմը առանց հերթի էր, ես արագ էի հավաքում։ Տեքստերը տպում էինք, բազմացնում էինք, որ ունենում էինք գործուղումներ, կամ ուրիշ առիթ էինք օգտագործում, տարածում էինք, ուղարկում էինք մեր գործընկերներին, ուրիշ երկրներ՝ Ռուսաստան լինի, Վրաստան, և այլն, և այլն։ Եվ էս ուղղությամբ շատ լավ աշխատեցինք, բավականին համախոհներ ձեռք բերեցինք։ Համենայն դեպս չեմ հիշում մի դեպք, երբ որ կոնֆերանսի ժամանակ՝ մասնագիտական, որևէ մեկը մոտենար և ասեր՝ էդ Ղարաբաղը որտե՞ղ ա գտնվում։ Բոլորը, շատերը արդեն տեղյակ էին, գիտեին, սատարում էին, ձեռք էին սեղմում, և այլն, և այլն։ Եվ Էս էր մեր լուման էս ամեն ինչի մեջ։

  • .

  • Հիմա շատերը մի քիչ, ոչ թե մի քիչ, մակերեսային կապում են այն ամենը, ինչը որ տեղի ունեցավ Հայաստանում՝ անկախության շարժումը և այլն, միայն Ղարաբաղը որպես սիմվոլ, կամ սիմվոլիկ, կամ հիմնական կետը։ Ես պետք է ասեմ, որ դա իմ կարծիքով այդպես չի։ Նախ, նախապատրաստվել է որոշակի հող, ինքն իրան, ոչ մի բան չի եղել ու չի լինելու։ Պատկերացրեք, որ մեր ինստիտուտում, նու երևի բոլոր տեղերում էլ դա կա, ուրեմն հայտարարությունների տախտակ կար, հենց տնօրենի կաբինետի դռան մոտ նու հայտարարություններ էին կախում, և այլն։ Երբ որ Գորբաչովյան պերեստրոյկան սկսվեց, սկսել ենք տպել տարբեր հոդվածներ, փակցնել ու ոչ մեկը ձեռք չէր տալիս։ Հետո պարզվեց, որ տնօրենը ասել է․ «պետք չէ ձեռք տալ, մարդ են, կախում են` թող կախեն, բան չկա»։ Ու պարզ ա, որ այդ ալիքի վրա մենք մեզ զգում էինք ազատ, ավելի ազատ, առաջադեմ, և կամաց-կամաց ոնց որ թե հասկանում էինք, որ ինչ որ մի հանգուցալուծում պիտի լինի, ինչ որ ելք։ Այ էդ կուտակված էներգիան, կամ պոզիտիվ էներգիան, պիտի ունենա կոնկրետ թիրախ։ Եվ պարզ ա, որ տարբեր մարդիկ կային, տարբեր մտածելակերպ ունեցող մարդիկ կային, որ մենք իրանց ասում էինք անկախականներ, կային մարդիկ, որոնք ասում էին՝ չէ, Սովետը պետք ա պահպանել, քանի որ ռեֆորմացիայի կամ գուցե չգիտեմ դեֆորմացիայի են ենթարկել ։

  • Երբ որ ես արդեն ավարտեցի համալսարանը, 73 թիվն էր դա, 71 թվականին մեր ինստիտուտում բացվել է մի նոր ուղղություն։ Ուղղությունը, հիմա ենք հասկանում, որ շատ կարևոր էր, քանի որ վերաբերում էր այրման և պայթյունի հարցերին, պրոցեսներին, և այս ուղղությունը ղեկավարում էր իմ մյուս հայրը, կարող եմ ասել հայրը, կամ առաջին հայրը, Ալեքսանդր Գրիգորևիչ Միրժանովը, էլի ազգությամբ հայ, որը աշխատում էր քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում, Մոսկվայում, և էնտեղ էլ կար, այսպես կարող եմ ասել, հայկական համայնք։ Նու, դա կարող եմ ասել, Ենիկոլոպովն ա եղել, շատ հայտնի գիտնական, եղել են Օսիպյան, էլի ակադեմիկոս և ուրիշ մարդիկ։ Եվ խորհուրդ են տվել,իր գրքում ինքը գրում է այդ մասին․ «իսկ ինչո՞ւ հայաստանում մի գործ չես անում»։ Ու Ալեքսանդր Գրիգորևիչը ասեց․ «ինձ թվաց, թե բան ա՝ ասեցին, էլի», բայց չկանգնեցին, և օգտագործելով այդ եղած կապերը, հայավարի կարելի ա ասել, դուրս են գալիս մեր կառավարության նախագահի էն ժամանակվա, Մուրադյանն էր, եթե չեմ սխալվում, և Միրժանովին հրավիրում են Երևան։ Եվ ինքը կամավորության սկզբունքով, քանի որ հրաժարվում է աշխատավարձից, անշուշտ։ Ստեղծվում է լաբորատորիա հենց էդ հարցերով զբաղվող, այրման հարցերով։ Եվ հատկացնում են շենք, ոչ թե վերցնում են, ինչը հիմա են անում անընդհատ։

  • Գիտեք, և՛ իմ գիտական ոլորտում, և՛ ընտանիքի այսպես դաշտում, եթե մի բառով ես բնութագրեմ, դա կլինի հայրենադարձություն։ Երևի դժվար ընտանիք գտնեն, շատ քիչ են մարդիկ, որոնք այդ կամ այն կերպ այդ կաղապարի հետ չեն առնչվել։ Ուրեմն, մամայիս կողմից տատիկս ու պապիկս, իրանք Նուխվա հայերից են, հիմա դա կոչվում ա Շաքի։ Ես էնտեղ երբեք չեմ եղել ցավոք, բայց պատմելով, իրանց պատմելով, շատ գեղեցիկ, կոկիկ, ասում են Դիլիջանի նման մի քաղաք է եղել, ու ունեցել է էսպես քաղաքի մշակույթը։ Նույնիսկ ունեցել են այգի, պառկ, և նվագախումբ կար այնտեղ, կիրակի օրերը նվագում էր։ Նու, շատ հետաքրքիր տեղ է։ Բայց 20 թվականին ստիպված եղան թողնել ամեն ինչը, ոնց որ պատահում է մեր մոտ շատ դեպքերում, տունը, տեղը և էսպես տեղափոխվեին, ուղղակի փախչեցին և հասան Ռոստով։ Ինչո՞ւ Ռոստով, քանի որ էնտեղ իրենց քաղաքից մարդիկ կային, հարևաններ, ընկերներ, թե չգիտեմ, և նույնիսկ մնացել են էդ մարդկանց տանը, խոհանոցում մի կերպ էսպես յոլա տանելու։ Էս մամայիս կողմն ա։ Պապայիս կողմից միակ պապիկս էր, որ երևանցի էր բնիկ էս ընտանիքից։ Տատիկս Էրզրումից փախստական, այստեղ ծանոթացան, ամուսնացան և հետո էլ տեղափոխվեցին Ռոստով, քանի որ պապուս եղբայրը, էն ժամանակ համարվում էր, էսպես ըմմմմ ակտիվ մարդ, տնտեսապես զարգացած, ունեցել է բիզնես, որոշ բիզնես Ռոստովում, և փոքր եղբոր ընտանիքը տեղափոխեցին այնտեղ Ռոստով։ Արդեն պապաս և մամաս, 2-ն էլ ծնվել են Ռոստովում։

  • Celé nahrávky
  • 1

    Yerevan, 02.05.2024

    (audio)
    délka: 02:13:15
    nahrávka pořízena v rámci projektu Shared Memories - Visegrad and South Caucasus
Celé nahrávky jsou k dispozici pouze pro přihlášené uživatele.

Գիտնական, խաղաղության և մարդու իրավունքների ակտիվիստ

5
5
zdroj: witness archive

Նատալյա Մարտիրոսյանը ավելի քան 20 տարվա փորձով խաղաղության ակտիվիստ և իրավապաշտպան է: 1992թ.-ից նա Հելսինկյան Քաղաքացիական Ասամբլեայի հայկական կոմիտեի անդամ է, իսկ ներկայումս՝ վերջինիս նախագահը: Տիկին Մարտիրոսյանը ծնվել է 1951 թ․, Դոնի Ռոստովում։ 1973 թ․ ավարտել է ԵՊՀ քիմիայի ֆակուլտետը, այնուհետև աշխատանքը և ուսումը շարունակել Հայկական ԽՍՀ ԳԱ Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում, որտեղ 1985թ․ պաշտպանել է թեկնածուական՝ «Քիմիական ֆիզիկա» մասնագիտությամբ: Հենց սկզբից ակտիվորեն մասնակցել է Ղարաբաղյան շարժմանը: Հայաստանի անկախացումից հետո, մինչ ՀԿ ոլորտ անցնելը, տիկին Մարտիրոսյանն աշխատել է ՀՀ բնապահպանության նախարարությունում՝ որպես գիտության, կրթության և տեղեկատվության վարչության պետի տեղակալ։ Եղել է Երևանի Ավագանու ընտրված անդամ և աշխատել որպես Կրթության և գիտության մշտական ​​հանձնաժողովի քարտուղար: