Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Natalya Martirosyan Նատալյա Մարտիրոսյանը (* 1951)

• Ծնվել է 1951թ․, Ռուսաստանի Դոնի Ռոստովում

• 1973 թ․ ավարտել է ԵՊՀ քիմիայի ֆակուլտետը

• 1985թ․ գիտությունների թեկնածուի աստիճան է ստացել Հայկական ԽՍՀ ԳԱ Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում

• 1973-ից սկսած աշխատել է որպես կրտսեր, ապա՝ ավագ գիտաշխատող, ՀՀ ԳԱԱ Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում

• 1992-ից Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի անդամ է, ներկայումս ՝ կազմակերպության նախագահը Եղել է Երևանի Ավագանու անդամ, Կրթության և գիտության մշտական ​​հանձնաժողովի քարտուղար

Ընտանիք, մանկություն, պատանեկություն, երիտասարդություն

Family, childhood, adolescence, youth

Նատալյա Մարտիրոսյանը ծնվել է 1951թ․, Դոնի Ռոստովում։ Իր վկայությամբ՝ հայրենադարձ է։ Մայրական կողմի նախնիները Ադրբեջանի Նուխի (ներկայումս՝ Շաքի) քաղաքի հայերից են, որոնք 1920թ․ հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ ստիպված են եղել լքել հայրենի տունը, քաղաքը և տեղափոխվել, Նատալյայի վկայությամբ՝ փախչել, Ռոստով, որտեղ սկզբում ապաստանել են իրենց ծանոթների տանը, կիսել խոհանոցը և այլն։ Հայրական կողմի պապը ծագումով Երևանից էր, իսկ տատը՝ ցեղասպանության ժամանակ Էրզրումից  էր գաղթել Հայաստան։ Հայրական տատն ու պապը ծանոթացել և ամուսնացել են Երևանում, այնուհետև տեղափոխվել Ռոստով, որտեղ պապի եղբայրը հաջողակ գործարար էր։ Հայրն ու մայրը ծնվել են Ռոստովում։ 

 

Natalia Martirosyan was born in 1951 in Rostov-on-Don. According to her, she is a repatriate. Her maternal ancestors were Armenians from the city of Nukhi (now Shaki) in Azerbaijan․ During the 1920 Armenian-Tatar clashes, they were forced to leave their home and city, and move (according to Natalia- to flee) to Rostov, where they first took refuge in the house of their acquaintances, shared a kitchen, etc. Her paternal grandfather was originally from Yerevan, and her grandmother was a Genocide survivor from Erzurum (Turkey). Her paternal grandparents met and married in Yerevan, and then moved to Rostov, where her grandfather’s brother was a successful businessman. Her father and mother were born in Rostov.

Նատալյայի հայրը 14 տարեկանից զինվորական է եղել․ ավարտել է զինվորական ուսումնարան, այնուհետև մասնակցել Երկրորդ համշխարհային պատերազմին։ Ծառայել է Բալթիկ ծովի ռազմական նավատորմում, Լենինգրադի բլոկադայի ժամանակ՝ Լենինգրադի մոտակայքում։ Մայրական ընտանիքը պատերազմի տարիներին էվակուացվել է Երևան, որտեղ մայրն ընդունվել է Բժշկական ինստիտուտ։ Այնուհետև պատերազմի ավարտից հետո վերադարձել են Ռոստով, որտեղ և պատերզամից հետո ծանոթացել և 1946թ․ ամուսնացել է Նատալյայի հոր հետ և տեղափոխվել Լենինգրադ, որտեղ Նատալյայի հայրը Բարձրագույն ռազմական ակադեմիայի ուսանող էր։ Ակադեմիան ավարտելուց հետո, հոր ծառայության բերումով, ծնողները բնակվել են տարբեր քաղաքներում, այդ թվում՝  11 տարի Ռիգայում, իսկ Նատալյային թողել են տատիկի և պապիկի մոտ։ Նատալյա Մարտիրոսյանը հիշում է․ «տատիկը, էնքան հասարակ, մեր ընտանիքի սյունն էր […] Եվ ասեց` չէ’, երեխան պիտի նորմալ պայմաններում մեծանա։ Մի խոսքով՝ ես եղել եմ տատիկիս և պապիկիս հետ։ Եվ, ուրեմն, 61 թվականին տատիկս որոշեց, որ մենք բոլորս պիտի տեղափոխվենք Երևան։ Այստեղ ինքը ուներ, իր քեռու տղաներն էին և ուրիշ հարազատներ էին շատ, իրոք հետաքրքիր մարդիկ էին։ […] Վերջիվերջո, ինչևէ, Տատս որոշեց, որ մենք պիտի վերադառնանք հայրենիք։ Մեզ բոլորիս հավաքել է և մենք բոլորս, 61 թվին մենք  տեղափոխվել ենք Հայաստան՝ Երևան: Մամաս ու պապաս, իրանք ավելի ուշ եկան անշուշտ, քանի որ դեռ պապան ծառայում էր անշուշտ, բայց երբ որ արդեն աշխատանքը այնտեղ ավարտեց, ծառայությունը ավարտեց, իրենք էլ տաղափոխվեցին Երևան և մենք բոլորս էլ արդեն դառանք նոր երևանցի»։ 

Natalya’s father was in the military from the age of 14. He graduated from a military school, then participated in World War II. He served in the Baltic Fleet, during the blockade of Leningrad, near Leningrad. Her mother’s family was evacuated to Yerevan during the war, where her mother entered the Medical Institute. After the end of the war, they returned to Rostov, where she met with Natalya’s father, married him in 1946, and moved to Leningrad, where her father was a student at the Higher Military Academy. After graduating from the academy, due to her father’s service, Natalya’s parents lived in different cities, including 11 years in Riga, and Natalya was left with her grandparents. Natalya Martirosyan recalls: “Grandma, she was such a simple woman, the pillar of our family [...] And she said, ‘No, the child should grow up in normal conditions.’ In short, I was with my grandmother and grandfather, and then in 1961, my grandmother decided that we should all move to Yerevan. She had her cousins ​​here and many other relatives, they were really interesting people. […] In the end, anyway, my grandmother decided that we should return to our homeland. She gathered us all, and in 1961, we all moved to Armenia, to Yerevan. Mom and Dad came later, because Dad was still serving, but when he finished working there, he finished his service, they also moved to Yerevan and we all became new Yerevanites.”

 

 

Նատալյայի համար սա կարևոր պահ էր, որը նա բնորոշում է որպես «հայրենադարձություն»։ Այս վերադարձը, կամ՝ հայրենադարձությունը, ըստ Մարտիրոսյանի բնորոշ է նաև նրա կյանքի մասնագիտական/աշխատանքային ոլորտին։ «Հա, այ ինչի եմ ասում, որ հենց այս պահը, որ վերադարձա՛նք մեր ակունքներին, մեր շրջապատին, մեր հարազատներին։ Եվ նույնը կարող եմ ասել իմ կյանքի մյուս մասի մասին, որ ինձ վրա մեծ ազդեցություն է թողել։ Ուրեմն, ավարտել եմ Պետական համալսարանը, քիմիական ֆակուլտետը, և դիպլոմային աշխատանքը կատարում էի Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում […]  Եվ մեր տնօրենը՝ Արամ Բագրատիչ Նալբանդյանը, եղել է ակադեմիկոս Սիմյոնովի աշակերտներից։ Ընդ որում ասեմ, որ Սիմյոնովը քիմիայի բնագավառում միակ, ուրեմն, մարդը պոստսովետական և Սովետական Միությունից, որը ստացել է Նոբելյան մրցանակ։ Ուրեմն մեծությունը կարող եք պատկերացնել։ Եվ 59 թվականին Արամ Բագրատիչ Նալբանդյանը տեղափոխվեց Երևան, հրավերով անշուշտ։ Էն ժամանակ առհասարակ էտ շատ տարածված էր, որ աշխատում էր։ Մեր պետական այրերը էս ուղղությամբ մեծ աշխատանք էին տանում, և փորձում էին ազգությամբ հայ գիտնականներին բերել Հայաստան,  պայմանները ստեղծեին աշխատելու համար։ Եվ ես, պատկերացրեք, դիպլոմ անող երիտասարդ աղջիկ, հիշում եմ, որ մտա իր կաբինետը, որ ծանոթանամ, ներկայանամ,  և մինչև հիմա ես դա հիշում եմ, ինքը նստած էր սեղանի մոտ, ես որ մտա, ինքը վեր կացավ, մոտեցավ ինձ, ուրեմն ձեռք սեղմեց, և հաջողություն ցանկացավ, և ինձ համար դա մի ուրիշ աշխարհ էր, ես չէի պատկերացնում, որ ակադեմիկոս, ինստիտուտի տնօրեն, կարող է նման վերաբերմունք ունենալ ու՞մ՝ ուսանողի նկատմամբ։ Բայց սա եղել է ոճ, աշխատանքի տեղը մեզ համար դառել է երկրորդ տուն, երկրորդ ընտանիք»։ 

For Natalya, this was an important moment, which she describes as “repatriation.” This return, or repatriation, according to Martirosyan, is also characteristic of her professional/work sphere of life. “Yes, that’s why I say that this very moment, when we returned to our roots, to our surroundings, to our relatives. And I can say the same about the other part of my life, which had a great influence on me. So I graduated from Yerevan State University, Department of Chemistry, and I was doing my diploma work at the Institute of Chemical Physics. […] And our director, Aram Bagratich Nalbandyan, was one of Semyonov’s students. By the way, I should say that Semyonov is the only person in the field of chemistry, so to speak, from the post-Soviet and Soviet Union, who received the Nobel Prize. So you can imagine greatness. And in 1959, Aram Bagratich Nalbandyan moved to Yerevan, by invitation, of course. At that time, it was very common that our state officials were working hard in this direction, and they were trying to bring Armenian scientists to Armenia, to create conditions for them to work. And I, imagine, a young girl who was just getting a diploma, I remember that I went into his office to introduce myself, and I still remember it now, he was sitting at the table, when I entered, he got up, approached me, so he shook my hand, and wished me success, and for me it was a different world, I could not imagine that a Member of the Academy, a director of an institute, could have such an attitude towards someone, a student. But this was a style. The place of work became a second home, a second family for us.”

Համալսարանն ավարտելուն պես, 1973թ․, Նատալյան աշխատանքի է անցնում Ֆիզիկական քիմիայի ինստիտուտում։ Իր խոսքերով՝ «կոկիկ, փոքրիկ ինստիտուտ էր։ Ապագայում դա փոքրիկ ինստիտուտ էր, նույնիսկ լաբորատորիա էր կոչվում, հետո դառավ ինստիտուտ, հետո մեր ղեկավարը՝ Նալբանդյանը, դառավ մեր Ակադեմիայի քիմիական բաժանմունքի ակադեմիկոս-քարտուղար, բավականին հեղինակավոր էր։ Ես ուղղակի պետք է նշեմ, ով որ կարող է չգիտի, մենք ունեինք 5-6 քիմիական տարբեր ինստիտուտներ՝ օրգանական, անօրգանական, նուրբօրգանական, Մնջոյանի անվան, և այլն, և այլն։ Եվ այս ոլորտում էլ կար որոշակի մրցակցություն: Բայց մեր ինստիտուտը, փոքր լինելով քանակի առումով, միշտ եղել է առաջին ֆրոնտում և հաջողություններին մեծ նշանակություն էինք տալիս։ Ոչ թե հաջողություններին այն առումով որ մենք ուրիշ ենք, այլ ուղղակի այն թեմաները, որ մենք զբաղվում էինք, իրոք եղել են շատ արդիական, շատ հետաքրքիր, ու անշուշտ մայր ինստիտուտի հետ, Մոսկվայի քիմիական ինստիտուտի հետ, շատ, էսպես, սերտ կապ ենք ունեցել, միշտ և միշտ տեղյակ ենք եղել ամեն ինչից։ Ինչևէ, երբ որ ես արդեն ավարտեցի համալսարանը, 73 թիվն էր դա, 71 թվականին մեր ինստիտուտում բացվել է մի նոր ուղղություն։ Ուղղությունը, հիմա ենք հասկանում, որ շատ  կարևոր էր, քանի որ վերաբերում էր  այրման և պայթյունի հարցերին, պրոցեսներին, և այս ուղղությունը ղեկավարում էր իմ մյուս հայրը, կարող եմ ասել հայրը, կամ առաջին հայրը,  Ալեքսանդր Գրիգորևիչ Մերժանով, էլի ազգությամբ հայ, որը աշխատում էր Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում, Մոսկվայում, և էնտեղ էլ կար, այսպես կարող եմ ասել, հայկական համայնք։ […] Ես ու իմ ամուսինը  աշխատում էինք   նույն լաբորատորիայում։ Նու, երկար ժամանակ էսպես հանդիպում էինք, մտածում էինք, էլի հանդիպում էինք, էլի մտածում էինք։ Եվ մի անգամ Ալեքսան Գրիգորևիչը ամուսնուս կանչեց ու ասաց․ «ես չհասկացա, էս ի՞նչ բան ա, ամուսնացեք ու վերջ»։ Ու դա եղել է վերջին կաթիլը, որ մենք այդ որոշումը կայացրեցինք»։

After graduating from the university in 1973, Natalya started working at the Institute of Physical Chemistry. In her words, “it was a neat, small institute. In the future, it was a small institute, it was even called a laboratory, then it became an institute. Then our head, Nalbandyan, became an academician-secretary of the chemical department of our Academy, it was quite reputable. I just have to mention, for those who may not know, we had 5-6 different chemical institutes: organic, non-organic, fine organic, named after Mnjoyan, etc., etc. And in this field, too, there was some competition, but our institute, being small in terms of numbers, was always at the forefront and we attached great importance to successes, not successes in the sense that we were different, but simply the topics that we were dealing with were really very modern, very interesting and of course, with the mother institute, with the Moscow Chemical Institute, we had a very close connection, we were always aware of everything. Anyway, when I graduated from the university, it was 73. In 71, a new direction was opened at our institute. We understand the direction now, which was very important, because it concerned the issues of combustion and explosion processes, and this direction was headed by my other father, I can say father, or first father, Aleksander Grigorevich Merzhanov, also an Armenian by nationality, who worked at the Institute of Chemical Physics in Moscow, and there was also, I can say, an Armenian community there. […] My husband and I worked in the same laboratory.  Well, we dated on and off for a long time. We thought, we dated again, we thought again. And once Aleksander Grigorevich called my husband and said: ‘I don‘t understand what this is, get married and that’s it and that was the last straw that made us make that decision.’”

Փոփոխությունների շունչը եւ Ղարաբաղյան շարժումը

The Wind of Changes and the Karabakh Movement

Երբ ԽՍՀՄ-ում իշխանության եկավ Գորբոչովը և նախաձեռնեց վերակառուցման քաղաքականությունը, Գիտությունների ակադեմիայում ընդհանրապես, և Նատալյա Մարտիրոսյանենց ինստիտուտում մասնավորապես, զգացվեց փոփոխությունների շունչը։ Ինստիտուտում կար հայտարարությունների տախտակ՝ տնօրենի աշխատասենյակի մուտքի մոտ, որտեղ սվորաբար գիտաժողովների և այլ նման հարցերի վերաբերյալ հայտարարություններ էին փակցվում։ Նատալյան պատմում է, որ «երբ որ գորբաչովյան  պերեստրոյկան սկսվեց, սկսել ենք տպել տարբեր հոդվածներ, փակցնել, ու ոչ մեկը ձեռք չէր տալիս։ Հետո պարզվեց, որ տնօրենը ասել է․  «պետք չէ ձեռք տալ, մարդ են, կախում են՝ թող կախեն, բան չկա»։ Ու պարզ ա, որ այդ ալիքի վրա մենք մեզ զգում էինք ազատ, ավելի ազատ, առաջադեմ , և կամաց կամաց ոնց որ թե հասկանում էինք , որ ինչ որ մի հանգուցալուծում պիտի լինի, ինչ որ ելք։ Այ էդ կուտակված էներգիան, կամ պոզիտիվ էներգիան պիտի ունենա կոնկրետ թիրախ»։ 

When Gorbachev came to power in the USSR and initiated the policy of perestroika, the wind of changes was felt in the Academy of Sciences in general and in Natalia Martirosyan’s institute in particular. There was a bulletin board at the institute, near the entrance to the director’s office, where announcements about conferences and other such things were usually posted. Natalia recalls that “when Gorbachev’s perestroika began, we started printing various articles, posting them, and no one would touch them. Then it turned out that the director said: “There is no need to touch them, people are posting those, let them post, there is nothing wrong with that.” And it is clear that on that wave we felt free, freer, more progressive, and gradually we understood that there must be some kind of solution, some way out. That accumulated energy, or positive energy, must have a specific target.”

Հայտարարությունների տախտակին փակցնում էին տարբեր բնույթի նյութեր։ Օրինակ՝ «Լիտերատուրնայա գազետա»-ի հոդվածները, ինքնահրատ հոդվածներ և այլն։ Նատալյան պատմում է, որ «կային նաև այսպես մի առանձին սյունակ, երբ որ մենք կարող էինք ինքներս մեր կարծիքները գրել այն նյութի վերաբերյալ, որը որ կար, ոնց որ հիմիկվա ֆեյսբուկը և դա իրոք հետաքրքիր էր […]: Տարբեր տեսակետներ կային, եվ կային մարդիկ նույնիսկ էն ժամանակ, որ չէին հավատում, որ դա իմիտացիոն բան չի, որ դրանից ոչ մի բան չի փոխվի, Գորբաչովի վերջը կգա, իրա գաղափարների վերջը կգա շատ շուտով, ու մենք նորից կընկնենք փոսը, որտեղ որ մենք եղել ենք սովետական։ Կային մարդիկ, նաև ես այդ թվում, որ համարում էր որ զարգացումները անդառնալի են, որ հնարավոր չի վերականգնել այն գաղափարները, որոնք մարդկանց պահել են այս վիճակով։ Եվ մենք ուղղակի էդքանը գիտակցում էինք, քանի որ փոքր էինք, պիտի լինեինք շատ ճկուն,  ու հաշվի առնենք հնարավոր ռեակցա, պիտի շատ խելացի լինեինք, պիտի կարողանայինք ճիշտ ճանապարհ գտնել, որ Սովետական Միության էդ քանդված համակարգի տակ չմնանք ու կարողանանք գոյատևել»։

They posted various materials on the bulletin board. For example, articles from “Literaturnaya Gazeta”, samizdat articles, etc. According to Natalya “there was also a separate column where we could write our own opinions on the material that was there, like today’s Facebook, and it was really interesting […]. There were people even then, who did not believe that it was not an imitation, [they thought] that nothing would change, that the end of Gorbachev would come, the end of his ideas would come very soon, and we would fall back into the Soviet pit where we were before. There were people, including me, who believed that developments were irreversible, that it was impossible to restore the ideas that had kept people in this state. And we simply realized that, since we were young, we had to be very flexible, and take into account the possible reaction. We had to be very smart, we had to be able to find the right way so that we would not be left under that destroyed system of the Soviet Union and could survive.”

Տարակարծություններ և բանավեճեր կային նաև Նատալյայենց ընտանիքում։ Նա պատմում է, որ չնայած իր ընտանիքում բոլորը կրթված մարդիկ էին, շատ քիչ էին տեղյակ խորհրդային քաղաքական համակարգից։  «Ձեզ ասեմ, որ մենք նույնիսկ ինքներս,   ես անձամբ, ես չգիտեի, որ ասենք տարբեր մակարդակի պատգամավոր կար։ Ու երբ որ մենք ինստիտուտով առաջարկել էինք Գալինա Ստարավոյտովայի թեկնածությունը, լավ էլ չէինք հասկանում՝ ինքը որտեղ պիտի ընտրվի՝ որպես Հայաստանի պատգամավոր, բայց սովետական մակարդակի,  քանի որ երբեք չէինք գնացել ոչ մի  ընտրություններին և առհասարակ շատ հեռու էինք կանգնում էդ ամեն ինչից և մեզ համար դա խորթ էր»։ Անդրադառնալով այս տարիների ընտանեկան խոսակցություններին, Նատալյան պատմում է․ «Հետաքրքիր էր, սա էլ եմ ուզում ասել, մեր ընտանիքը, որ ամուսնացանք, արդեն շատ հետաքրքիր կազմ ուներ։ Մայրս բժիշկ էր, հայրս՝ զինվորական, սկեսրայրս՝  նկարիչ, սկեսուրս՝ ուսուցչուհի։ 3-ը կոմունիստ են, սկեսրայրս՝ դիսիդենտ։ Ու էս դիսկուսիաները մեր տանը անընդհատ տեղի էին ունենում։ Եվ ամենահետաքրքիրը,  որ երբ մարդիկ զանգվածաբար սկսել են կոմկուսից դուրս գալ, սկեսրայրս սկեսուրիս տոմսը ճղեց ու քցեց, բայց սկեսուրս ասեց ես մի հատ էլ ունեմ։ էսպես հետաքրքիր պատկեր էր, ու իրոք դա շատ հետաքրքիր երևույթ էր․ մի ընտանիքում, ընդ որում շատ տիպիկ ընտանիք ա՝ ուսուցիչ, բժիշկ, զինվորական, ու ինքն էլ առհասարակ շատ հետաքրքիր մարդ էր, Ռաֆայել Սարգսյանն էր՝ Նկարիչների միության անդամ․․․ Հետաքրքիր մարդ էր, բայց հակառուսական տրամադրությամբ ու սովորել էլ էր Լենինգրադում, բայց էսպես շատ հայրենասեր էր»։ 

There were also disagreements and debates in Natalia’s family. According to her, although everyone in her family was educated, they knew very little about the Soviet political system. “Let me tell you that even we ourselves, I personally, did not know that there were deputies at different levels. And when we proposed Galina Staravoitova’s candidacy through the institute, we did not really understand where she would be elected as a deputy of Armenia, but of the Soviet level, since we had never gone to any elections and in general we were very far from all that, and it was alien to us.” Reflecting on family conversations during these years, Natalia says: “It was interesting, I want to say this too, when we got married, our family already had a very interesting composition. My mother was a doctor, my father was a military officer, my father-in-law was an artist, my mother-in-law was a teacher. The three were communists, my father-in-law was a dissident. And these discussions were constantly taking place in our home. And the most interesting thing was that when people started leaving the Communist Party en masse, my father-in-law tore up my mother-in-law’s membership card and threw it away, but my mother-in-law said she had another one. It was such an interesting picture, and it was really a very interesting phenomenon. In a family, and a very typical family at that: a teacher, a doctor, a military… and he himself was a very interesting person in general, he was Rafael Sargsyan, a member of the Union of Artists... He was an interesting person, but with anti-Russian sentiments, and he had studied in Leningrad, but he was so patriotic.”

Աշխատավայրում նույնպես նման քննարկումներ էին։ «Տարբեր մտքերի փոխանակումները շատ ակտիվ մեզ մոտ անցնում էին, և անընդհատ մեկս մյուսին հարց էինք տալիս՝ լավ բա վերջը ի՞նչ է լինելու, բա մեր տեղը որտե՞ղ ա։ Եվ շատ էսպես նաիվ, շատ միամիտ միտք ունեի, որ հենց որ Սովետը փլուզվի, կոմունիստական համակարգը տապալվի, ուրեմն, ամեն ինչ կլինի լավ, և մենք ուրիշ պրոբլեմ չենք ունենա: Էսպես էինք մտածում անկեղծ։  Եվ չէինք պատկերացնում էդ ամեն ինչը, զարգացումները ինչին կարող էին բերել»։ Նատալյան նաև նկատում է, որ իրենց ինսիտուտում քննարկումները ոչ այնքան ազգային խնդիրների, որքան անկախության ու ժողովրդավարության շուրջ էին․ «Ազգային խնդիրը մեր ինստիտուտի ներսում, ինքը ոնց որ թե քննարկման առարկա չէր։ Քննարկման առարկա էր՝ Սովետը պիտի փլուզվի, մենք պիտի իրանցից պրծնենք, պիտի լինենք անկախ ու մենք պիտի դեմոկրատական կանոններով զարգանանք ու գնանք առաջ։ Ու էլի եմ պնդում, էդ նույն Ղարաբաղի խնդիրը դիտվում էր էդ նույն շղթայի մեջ, որպես հարց, որը պետք է լուծվի և որի համար բոլորս պիտի աշխատենք»։  

There were similar discussions at work too. “We had very active exchanges of ideas, and we were constantly asking each other, ‘Well, what will happen in the end? Where is our place?’ And I had this very naïve idea that as soon as the Soviet Union would collapse, the communist system would collapse, everything would be fine, and we would not have any other problems. That’s how we honestly thought. And we didn’t imagine all that, what developments could lead to.” Natalia also noted that the discussions at their institute were not so much about national issues as about independence and democracy: “The national issue itself was not a subject of discussion within our institute. The subject of discussion was, ‘the Soviet Union must collapse, we must get rid of them, we must be independent, and we must develop and move forward according to democratic rules.’ And I insist again, that the Karabakh issue was viewed in that same chain, as an issue that must be resolved and for which we should all work.”

Հայաստանի տարբեր գիտական հիմնարկների նման, Նատալյա Մարտիրոսյանենց ինստիտուտի գիտաշխատողները ևս սկսում են արցախահայության պահանջը հիմնավորող տեքստեր կազմել և հանրայնացնել խնդիրը։  Նատալյան պատմում է․   «Տեղեկանքներ պատրաստեցին, ոչ մենք, անշուշտ, Պատմության ինստիտուտը ուներ մի տեղեկանք և Ազգագրության ինստիտուտը պատրաստեց։ Երկրորդը   ավելի լավն էր՝ լրիվ պատմական իրողությունները և այլն, և այլն։ Էն ժամանակ […] կոմպյուտր ունեինք ու  ցուցակ ունեինք ով որ ժամին ա աշխատում, բայց իմը առանց հերթի էր, ես արագ էի հավաքում։ Տեքստերը տպում էինք, բազմացնում էինք, որ ունենում էինք գործուղումներ կամ ուրիշ առիթ էինք օգտագործում, տարածում էինք, ուղարկում էինք մեր գործընկերներին, ուրիշ երկրներ՝ Ռուսաստան լինի, Վրաստան, և այլն, և այլն։ Եվ էս ուղղությամբ շատ լավ աշխատեցինք, բավականին համախոհներ ձեռք բերեցինք։ Համենայն դեպս չեմ հիշում մի դեպք, երբ որ կոնֆերանսի ժամանակ մասնագիտական, որևէ մեկը մոտենար և ասեր՝ էդ Ղարաբաղը որտե՞ղ ա գտնվում։ Բոլորը, շատերը արդեն տեղյակ էին, գիտեին, սատարում էին, ձեռք էին սեղմում և այլն, այլն։ Եվ Էս էր մեր լուման էս ամեն ինչի մեջ»։ 

Like various scientific institutions in Armenia, researchers at Natalia Martirosyan’s Institute also started to compile texts substantiating the demands of Artsakh Armenians and publicizing the issue. Natalia recalls: “They prepared references, not us, of course, the Institute of History had a reference, and the Institute of Ethnography prepared one. The second one was better, full historical account, etc., etc. At that time […] we had a computer and a list of [people] with a time schedule for working on it, but mine was without a queue, I was quick to type. We printed the texts, we copied them, when we had business trips or used other opportunities, we distributed them, we sent them to our colleagues, other countries, be it Russia, Georgia, etc., etc. And we worked very well in this direction, we gained quite a few like-minded people. At least, I don’t remember a case when, during a conference, a professional one, someone approached and asked, ‘Where is that Karabakh?’ Everyone, many people were already aware, knew, supported [our cause], shook hands, etc., etc. And this was our contribution to all of this.”

Նատալյա Մարտիրոսյանը նաև ակտիվորեն մասնակցել է ցույցերին, ՀՀՇ օղակի ստեղծմանն ակադեմիայի ներսում, բազմացրել և բաժանել թռուցիկներ, երբ Երևանում արդեն պարետային ժամ էր, և խորհրդային բանակը վերահսկում էր քաղաքը։ Վերհիշելով այդ օրերի զգացածն ու մտածածը՝ Նատալյան պատմում է․ «Գիտեք ինչ, ինքնահաստատման, սենց կասեի, ինքնահաստատման ու հիմնականում, կար իմ մոտ համենայն դեպս,  որ կոտրել չի ստացվի, չենք խեղճանա, կկանգնենք։ Կար տենց բան, ու դրա հետ էլ միասին կար նույնիսկ մի քիչ սենց բան կար, չեմ կարող էդ բառը գտնեմ հայերենով ճիշտ, задор․․․  Հա, որ կա էդ ամեն ինչը պոզիտիվ բանի տակ էր գնում, հա վատ ա, հա դժվար ա, հա բռնեցին, բաց կթողնեն, հա խփեցին, ոչինչ, մի շիշ օղի կտանք` կազատենք։ Հասկանու՞մ եք, էդ մթնոլորտը լրիվ ուրիշ էր։ Եվ ուժ էր տալիս, և էլի եմ ասում, այդ ոչ թե ընկերության, եղբայրության գաղափարը, որ մենք ամեն մեկս, մեկս մյուսի կողքին ենք, ես ընկնեմ, ինձ կբարձրացնեն, կամ եթե էն մյուսը չլինի, իրա տեղը երկրորդը կկանգնի, երրորդը կկանգնի, բան չկար, որ գիտեք ի՞նչ, մենք պիտի շատ, նենց ճիշտ ա, կար վախեր, որոշակի հա, ու կար նույնիսկ մոմենտ, երբ որ Վեհափառը խոսեց և կոչ արեց, որ զուսպ եղեք, հենց էդ դեպքերի հետ կապված։ Պարետային էդ ռեպրեսիաների ժամանակ, և իր խոսքը մեծ ազդեցություն ունեցավ, ինքը շատ ճիշտ տոնայնությունը բռնեց։ Ինքը չասեց, որ խեղճացեք, ինքը ասեց` եղեք հանգիստ, արժանապատիվ, դիմացեք, դիմադրեք, բայց մի գնացեք էդ պրովոկացիաներին,  մի տրվեք ցածր մտքերին, ցածր զգացմունքներին, զուսպ եղեք։ Ու դա իրոք շատ մեծ նշանակություն ունեցավ, քանի որ դեպքեր եղել են, երբ որ շատ դժվար էր, շատ ծանր էր վիճակը ռազմաճակատում, ու տենց կային մարդիկ, մեկը ինձ ասեց, ընկերներիցս մեկը ինձ ասեց, ու մի քիչ տարիքով մեծ էր․ «ես միայն մի բան, մտքումս մի միտքն է պտտվում, որ պատվով մեռնենք»։ Լավ, է, ինչ մեռնել, ինչ բան։ Բայց հետո, որ գնացի տուն ու մտածեցի, որ իրոք էդ պատվով մնալը  դա կարևորագույն խթան ա եղել էդ ամեն ինչին, պատիվը պիտի պահենք, ու եթե նույնիսկ մեռնում ենք, պատվով մեռնենք։ Մի քիչ դա ռոմանտիկ է  հնչում։ Բայց  դա ա։ Դա էր հիմնական մեխը էդ ամեն ինչի»։ 

Natalya Martirosyan also actively participated in the demonstrations, the creation of the All-Armenian National Movement (ANM) within the academy, and distributed leaflets when Yerevan was already under curfew and the Soviet army was controlling the city. Recalling what she felt and thought during those days, Natalya says: “You know what? Self-affirmation, I would say, self-affirmation and mainly, at least for me, there was a feeling that they won’t be able to break us, we won’t be wretched, we will stand. There was something like that, and along with that there was even a little something like… I can’t find that word in Armenian, it’s задор [ardor]... Yes, everything that was there was considered positive- oh it’s bad, oh it’s hard, oh they caught us- they’ll let us go, oh they beat us- it’s nothing, we’ll give them a bottle of vodka and they’ll set us free […]. Do you understand? That atmosphere was completely different. And it gave strength. And I say it again, it was not the idea of ​​friendship, but of brotherhood, that we stand by each other, if I fall, they will lift me up, or if that one ceases to exist, the second one will stand in his place, the third one will stand. There was no question, you know what, we had to be very… that’s right, there were some fears, a certain amount of it, and there was even a moment when His Holiness [Catholicos of all Armenians] spoke to people and called for restraint, in connection with those very events, the curfew repressions. And his speech had a great impact, he struck the right tone. He did not say to be pitiable, he said to be calm, dignified, endure, resist, but to not give in to those provocations, to not give in to low thoughts, low feelings, be restrained. And that really had a great significance, because there were cases when it was very difficult, the situation on the battlefield was very difficult, and there were people like that, someone told me, one of my friends told me, and he was a little older: “I only have one thing, one thought in my mind, that we should die with honor.” Well, what death? But then, when I went home and thought that really staying with honor was the most important incentive for everything, we should keep our honor and even if we die, we should die with honor. It sounds a little romantic, but that’s it. That was the bottom line.”

 

Անկախության առաջին տարիները

First Years of Independence

Չնայած Նատալյա Մարտիրոսյանն ինքը հայացքներով անկախական էր, սակայն կարծում է, որ չի կարելի արմատներից կտրել կապը նախորդ շրջանի՝ Խորհրդային Հայաստանի հետ։ Այս կապակցությամբ նա ամենայն մանրամասնությամբ հիշում է նորանկախ Հայաստանի դրոշի բարձրացման արարողությունը․ «Երբ որ անկախությունը արդեն հռչակվեց, և էն հրապարակի ժամացույցի վրա դրոշը դրվեց, և․․․ բայց սա օֆիցիալ չի եղել, ուրեմն էն ժամանակ դա ազգային, չէ ազգային չէ, Գերագույն խորհրդի Պրեզիդիում էր, բանի վրա, Բաղրամյանի վրա շենքն էր, և դրոշը, դեռ Սովետական դրոշը, ես երբեք չեմ մոռանա, էդ իմ վրա ավելի շատ ազդեց քանց թե էն հրապարակի մեծ մարդկանց հավաքը։ Ուրեմն եղել է կամերային քառյակ, նվագում էր։ Դրոշը հանեցին, բերեցին, էսպես բոլորիս առաջ ծալեցին, հա։ Մեր դրոշը բարձրացրեցին, էն մի դրոշը ծալեցին, հարգանքով, պատվով տարան ներս և հետո շամպայն բաժանեցին։ Այ դա գեղեցիկ էր։ Եվ պատկերացրեք կամերային քառյակի երաժշտության տակ։ Ու դա եղել է շատ ճիշտ քայլ։ Չի կարելի կտրել, չի կարելի ասել, որ՝ գիտես ինչ, Սովետական Հայաստանը մեր հետ ի՞նչ կապ ունի։ Հա, պայքարել ենք Սովետի դեմ, բայց մենք ունեինք նվաճումներ՝ մեր գիտությունը, մեր կրթությունը, մեր մշակույթը, դա մերն է։ Ո՞նց կլնի, եթե դա խորհրդանիշ է, եթե դա դրոշ է, քո պետության, ինչ որ ժամանակի քո պետության դրոշն է, դու իրավունք չունես անհարգելից վերաբերմունք ցուցաբերես։ Հարգանքով, պատվով, էն որ ասոսւմա “С почотным караулом” տարան ներս, երևի տարել են արխիվացրել են։ Ես հիշում եմ, ու իմ մոտ դա տպավորվեց որպես կարևորագույն տարր, որ չի կարելի արմատից կտրել»։

Although Natalia Martirosyan herself had independentist views, she believed that the connection with the previous period, with Soviet Armenia, should not be cut from the roots. In this regard, she remembers in detail the ceremony of raising the flag of the newly independent Armenia: “When independence was already declared and the flag was put on the clock in that square, but this was not official… So at that time it was national, no, not national, it was the Presidium of the Supreme Council, the building was on Baghramyan, and the flag was still the Soviet flag. I will never forget, it influenced me more than the huge crowds in that square… So, this has happened. The string quartet was playing. They took out the flag, brought it and folded it in front of us. They raised our flag, folded the other flag, took it inside with respect and honor, and then distributed champagne to us. It was beautiful! And imagine it under the music of the string quartet, and it was a very right step, you can’t cut it, you can’t say that Soviet Armenia has nothing to do with us. Yes, we fought against the Soviet Union, but we had achievements: our science, our education, our culture, that is ours. If it is a symbol, it’s a flag, the flag of your state, the flag of your state for a certain time period, you have no right to show disrespect. With respect, with honor, like they say “С почотным караулом” [in Russian, “with a guard of honor”] it was taken inside, perhaps it was taken and archived. I remember it, and it’s stuck in my mind as the most important element, that you cannot cut off from the root.”

Անկախության առաջին՝ դժվար, այպես կոչված «մութ ու ցուրտ» տարիները Նատալյան հիշում է առանձնահատուկ ջերմությամբ՝ որպես հույսի, միասնականության, դիմակայելու տարիներ, երբ մարդիկ ապրում էին որպես մի մեծ ընտանիք։ «Մեր ինստիտուտը, դե փոքր ինստիտուտ էր, առհասարակ ընտանիք էր։ Իմ աղջիկը մեծացել է մեր Ինստիտուտում։ Շատերի երեխաները մեզ հետ էին։ Իմ մայրը, քանի որ բժիշկ էր,  բոլորի տատիկներին, մամաներին, պապաներին բուժում էր, խորհուրդներ էր տալիս։ Այ էս ձևի մթնոլորտ էր։ Ընտանիք  էր դա, հա՛։ Ու ընտանիքում կարող են վեճեր լինել։ Բայց այ էս միասին լինելու կարիքը, և միասին լինելու ինչ-որ մի գաղափարի համար շատ ու շատ կարևոր էր։  Նույնիսկ հարևանները այդքան մոտ իրար չեն լինում, մարդիկ այդպես եղբայրություն անեն։ Մեր մոտ դա կար։ Եվ էդ դժվար տարիներին՝ 90-ից բռնած, արտահայտվեց շատ վառ, շատ լավ դա երևաց։ Ու միշտ շատ եմ բարկանում, որ ասում են ահավոր տարիներ են: Հա, ծանր տարիներ էին, բայց շատ հպարտ տարիներ էին։ Հիշում եմ, մի անգամ Ֆրանսիայից սխալմամբ եկավ զանգ մեր հեռախոսին, լուր չունեինք, ոչ մի բան չունեինք,  նստած ենք։ Վերցրեցի, հայ էր, ֆրանսիահայ, ասում է՝ ինչպե՞ս եք, ասում էինք․ «շատ լավ ենք, հաղթում ենք, լավ վիճակում ենք, մի մտածեք, մի անհանգստացեք, մենք կդիմանանք»։ Երկար-բարակ խոսեց, ասեց՝ փառք Աստծո հարազատներ ունեմ, հանգստացրիք-բան։ Դրեցի, էս ամուսինս նայեց, ասեց՝ էս ի՞նչ արեցիր, էս մարդկանց գլխին քար քցեցիր, մի քսան, չեմ իմանում՝ մի 100 ֆրանկ պիտի փող ուղարկեին, դու նենց նկարագրեցիր՝ էդ փողն էլ չեն ուղարկի։  Բայց ես անկեղծ էի, լուրջ եմ ասում, մի բան կար, որ մենք վառարան չենք դրել։ Ես չթողեցի, որ վառարան դնենք։ Նավթավառ ունեինք։ Աղջկաս ուղարկում էի դպրոց․ թեկուզ 20 րոպե,  բայց պիտի գնար դպրոց։ Բակի երեխաներին հավաքում էի, դասեր էինք անցկացնում, վիկտորինաներ էինք անցկացնում տարբեր թեմաներով, ու դա բնական, նորմալ երևույթ էր։ Կամ հարևաններից մեկը ճաշ էր պատրաստում, բոլորին բաժանում էր, բոլորին կանչում էր։ Իմ գործընկերներից մեկը՝ Խաչիկ Բեզորջյանը, ուրեմն ակումլյատոր ուներ ավտոմեքենայից, և փոքրիկ հեռուստացույց կար, կամ ինչ-որ հաղորդում կար, զանգում էին, ասում էին՝ եկեք տելեվիզր նայելու։  Սենց բաներ կար, ու ես չեմ կարծում, որ  գիտեք՝ դա մեզ համար աղետ էր ու մենք էսպես, չգիտեմ, տառապյալ մի ժողովուրդ ենք։ Հաղթող ժողովուրդ ենք, ու դա կարևոր էր, ու դա պահում էր,  քեզ հույս էր տալիս, որ մենք կանենք, մենք կանք ու մենք կլինենք, ու էդ գաղափարը իրոք շատ, շատ կարևոր էր մեր սերունդի ներկայացուցիչների համար, միջին տարիքի մարդկանց համար։ Դիմացանք, ապրեցինք»։

Natalya remembers the first, difficult, so-called “dark and cold” years of independence with special warmth, as years of hope, unity, and resistance, when people lived as one big family. “Our institute, well, it was a small institute, it was a family in general. My daughter grew up at our institute. Many people’s children were with us. My mother, since she was a doctor, would treat everyone’s grandmothers, mothers, and fathers, and give them advice. It was that kind of atmosphere. It was a family, huh? And there can be arguments in a family. But this need to be together and to be together for some idea was very, very important. Even neighbors don’t live so close to each other, people don’t have that kind of brotherhood. We had that. And in those difficult years, starting in the 90s, it was expressed very vividly, it was seen very well. And I always get very angry when they say that these were terrible years. Yes, they were hard years, but they were very proud years. I remember, once a call came to our phone from France by mistake, we had no news, we had nothing, we were sitting. I picked it up, it was an Armenian, a French-Armenian․ He asked, ՛how are you?’ we said, ‘We are very well, we are winning, we are in good shape, don’t think, don’t worry, we will endure.’ He spoke at length, said, ‘Thank God! I have relatives, you calmed me down.’ I hung up, my husband looked at me, and said, ‘What did you do, you spoiled these people’s good luck. They were supposed to send about twenty, I don’t know, about 100 Francs. You described the situation so that they wouldn’t send that money anymore.’ But I was honest. I’m serious. There was one thing, we didn’t put a [wood] stove in our house. I didn’t let them put a [wood] stove. We had a kerosene stove. I was sending my daughter to school. Even if it was only for 20 minutes, she had to go to school. I would gather the children from our yard, we would hold lessons, we would hold quizzes on different topics, and it was a natural, normal phenomenon. Or one of the neighbors would cook a meal, distribute it to everyone, and call everyone. One of my colleagues, Khachik Bezorjyan, had a battery from his car, and there was a small TV, or some program, they would call, ‘Come to watch TV.’ There were things like that, and I don’t think, you know, it was a disaster for us, and that we were such a suffering people. We were a victorious people and that was important, and that kept you going, gave you hope that we would do it. We exist and we will exist. And that idea was really very, very important for the representatives of our generation, for middle-aged people. We endured, we survived.”