Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Hovhannes Yeranyan Հովհաննես Երանյան (* 1963)

• Ծնվել է1963-ին Արարատի Մարզի Դարակերտ գյուղում

• Ավարտել է Երևանի գերղարվեստաթատերական ինստիտուտի Թատերագիտության բաժինը

• 1992-ին դարձել է Համազգային թատրոնի գրական մասի պատասխանատու

• 1998-2005-ին աշխատել է «Երկիր» թերթում

• 1996-1998-ին եղել է Հայաստանի Հանրապետություն» թերթի լրագրող

• 1994-ին դարձել է «Արար» թերթի փոխխմբագիր

• 2005-2015-ին եղել է«Ար» հեռուստաընկերության գլխավոր խմբագիրը

• 2012-ին՝ դարձել «Ար» հեռուստաընկերության սցենարիստը

• 2018-ին եղել է«Շողակաթ» հեռուստաընկերություն, խմբագիր

• 2010-ին ստացել է ՀՀ վարչապետի ոսկե մեդալ

• 2018-ին ստացել է ՀՀ նախագահի մրցանակ

NOTE: ENGLISH AND ARMENIAN TEXTS FOLLOW AFTER THE CZECH ONE

Ծանոթագրություն․ անգլերեն և հայերեն տեքստերը հաջորդում են չեխերենին

Hovhannes Jeranjan

Spisovatel a řečník Hovhannes Yeranyan se narodil ve vesnici Darakert v oblasti Ararat. Studoval na Jerevanském institutu výtvarných umění. V době počátků hnutí za demokracii a nezávislost právě studoval v Moskvě. Období perestrojky má spojené s písněmi sovětského rockového hudebníka Viktora Coje, s neomezenou distribucí Solženicynova Souostroví Gulag a s ekologickými demonstracemi, které ho nijak zvlášť nezaujaly.

Duch perestrojky se do Arménie dostával jen s obtížemi

Duch perestrojky se nicméně dostával do Arménie jen s obtížemi. Podle Jeranjana se perestrojka zastavila v Ajrumu (železniční stanice ve vesnici Ajrum v arménském regionu Tavuš), ale existoval například ruský pořad “Взгляд” [Výhled], který se stal jedním ze symbolů perestrojky. A závan velkých změn, který byl patrný v letech Jeranjanových studií v Moskvě, přicházel i ze samotné Arménie. Rozsah hnutí si uvědomil, když mu volali rodiče, kteří poslali jeho sestry z Jerevanu do Moskvy, a neptali se, jak se daří dcerám, ale nadšeně vyprávěli, jaké nevídané věci se dějí v Sovětském svazu, v samém centru Jerevanu.

„Měli jsme mít ještě dvacet dní praxe, ale tři spolužáci z naší univerzity jsme nechali studia a doletěli do Jerevanu. Nejel jsem domů, jel jsem z letiště rovnou na náměstí. Manželku, která studovala stejný obor jako já, jsem poslal domů taxíkem a šel jsem hned na náměstí zjistit, co se děje. Žádné shromáždění se tam nekonalo. To ale neznamená, že se nic nedělo. Lidé postávali ve skupinkách a od rána do večera diskutovali o tom, co se děje. Uvědomil jsem si, že více informací získám, když se vydám k jezeru Poplavok. Vydal jsem se tam a setkal se tam s přáteli. Už jsem věděl, co se děje. Ale zajímavá byla i chronologie. Byl konec února a začátek března. Moji kamarádi byli celí rozdychtění a všichni si vyprávěli různé historky, přičemž svou roli značně zveličovali.”

Nejednotnost sovětské vlády

Jeranjan vysvětluje, že hnutí bylo umožněno nejednotností sovětské vlády – impérium se tak či onak rozpadalo. A proč bylo nutné vynaložit tolik prostředků na něco, co by se stalo samo od sebe? Na tuto otázku není lehká odpověď.

„Během války Vartana Mamikonjana se na bitevním poli nedaleko Avarajru šlechtic jménem Atom Gntuni dostal pod slona a tolikrát ho probodl kopím, že se slon převalil a zabil ho. To je pro naše lidi typické. Mnohokrát jsem viděl, že se lid nemůže dočkat, až se říše zhroutí sama. Iniciativně napomáhají jejímu pádu a její trosky jim padají na hlavu.”

Podle vlastních slov měla sovětská vláda k dispozici větší arzenál na potlačení “arménských extremistů”, než jaký reálně použila. Jeranjan si je však jistý, že kdyby bývali použili všechno, ostatní sovětské země by se vzbouřily.

Zárodky nezávislosti jsme už měli.

„Členové hnutí Solidarita sem přijeli z Polska. Pobaltské země žasly nad statečností Arménů. O nezávislosti jsme ještě mluvit nemohli, ale její zárodky jsme už měli. I když nepronášíte žádné proslovy, demonstrace půl milionu nebo milionu lidí znamená, že už nejste v jejich područí, pod jejich nadvládou. I když v něj [v impérium] stále věříte, tato víra dlouho nevydrží, pokud říše nebude chtít řešit problém tak, jak si přejete. Všem nám bylo jasné, že to nebude trvat dlouho, a zítra uděláme další krok.”

Lidé se účastnili prvních demonstrací s transparenty, na nichž stálo “Lenin, strana, Gorbačov” a chtěli tím dokázat, že jejich boj není namířený proti Sovětskému svazu a že očekávají, že karabašskou otázku vyřeší v rámci Sovětského svazu s pomocí tohoto impéria. „Dalším takovým heslem bylo ,Stalin, Berija, Ligačev‘, na což bylo potřeba černých a bílých, kontrastních tváří. Tím chtěli říct, že Gorbačov chce problém vyřešit, ale nemůže.”

Po účasti na prvním shromáždění se několik skupin lidí včetně Jeranjana pokusilo přenést hnutí na venkov. „V naší vesnici visel plakát na koncert. V klubu Pstik se měl hrát hudební žánr semi-rabiz [hudební žánr se specifickým rytmem, často spojovaný s kýčovitou hudbou, semi-rabiz se tomuto žánru blíží]  Přelepili jsme ho pozvánkou na náš mítink a měli jsme problémy. Začali nám vyhrožovat.”

Karabašská otázka se vždycky používala na potlačování jiných problémů

Hovhannes Jeranjan se stal členem Svazu spisovatelů v roce 1990, ale vzpomíná na náladu uvnitř svazu už předtím. Připouští, že tvůrčí svazy byly infiltrovány agenty a že vedoucí představitelé nemohli s KGB nespolupracovat, ale i tak ve svazích byli lidé, kteří význam nezávislosti pochopili ještě před propuknutím hnutí. Podle Jeranjana někteří lidé dokonce otevírali otázku Náhorního Karabachu. Spisovatel Vano Siradeghjan, který se později stal členem karabašského výboru a nakonec ministrem vnitra Arménské republiky, před vypuknutím hnutí ostře kritizoval členy svazu, kteří mluvili o karabašské otázce, zejména spisovatele Sero Khanzadjana.

„Karabašská otázka byla vždycky způsobem, jak přehlušit jiné otázky,” říká Jeranjan. A mezi mládeží se duch perestrojky projevil požadavkem na změny uvnitř Svazu spisovatelů, na zrušení cenzury, na větší uznání mladých spisovatelů. „Nejaktivněji o zrušení cenzury hovořil Vano Siradegjan. Nedovolil, aby se pod záminkou bezpečnosti Karabachu umlčovaly další otázky. Říkali: „Jaká spravedlnost, o čem to mluvíte?”

Žádné finále zatím nenastalo

Přestože epizody popisující karabašské hnutí a válku po vyhlášení nezávislosti lze nalézt v mnoha ukázkách moderní arménské literatury, podle Jeranjana o tomto hnutí zatím nevznikl žádný ucelený román. Arménskou „Vojnu a mír” nikdo nenapsal. Toto je jeho vysvětlení: „Román vyžaduje velkolepé finále. My jsme nic takového neměli. Nenašli jsme řešení našeho problému. Uvízli jsme v dočasném příměří. Náš příběh neskončil. Žádné finále se zatím nekoná.”

„Nerad to slovo vyslovuji, nemám ho v rejstříku, ale bylo v tom jakési posvátné rozechvění, které čas od času ucítím, zvlášť když slyším trubku. Byla to důležitá věc. Bylo to nesmírně důležité. Změna by byla mnohem pomalejší, přerod sovětského člověka v občana by byl mnohem složitější a možná i obtížnější,” shrnuje Jeranjan.

..................................................................................................................................................................................................

Գրող, հրապարակախոս Հովհաննես Երանյանը ծնվել է Արարատի մարզի Դարակերտ գյուղում։ Սովորել է Երևանի գեղարվեսաթատերական ինստիտուտում։ Շարժման սկիզբը համընկավ Մոսկվայում նրա ուսումնառության շրջանին։ Պերեստրոյկան հիշում է խորհրդային ռոք երաժիշտ Վլադիմիր Ցոյի երգերով, Սոլժենիցի «Գուլագ Արխիպելագ»-ի անարգել տարածմամբ, իր ուշադրությունն առանձնապես չգրաված բնապահպանական ցույցերով։

Writer and public speaker Hovhannes Yeranyan was born in the village of Darakert, Ararat region. He studied at the Yerevan Fine Arts Institute. The beginning of the democracy and independence movement coincided with the period of his studies in Moscow. He recalls the Perestroika period by the songs of the Soviet rock musician Viktor Tsoi, the unhindered distribution of Solzhenitsyn’s “Gulag Archipelago” and environmental demonstrations that did not particularly catch his attention.

The spirit of Perestroika reached Armenia with difficulty

Այնուամենայնիվ, Պերեստրոյկայի շունչը դժվար էր հասնում Հայաստան։ Երանյանն ասում է՝ Այրում կայարանում կանգնում էր (երկաթուղու կայարան Հայաստանի Տավուշի մարզի Այրում գյուղում), բայց, կար, օրինակ, ռուսական “Взгляд” հաղորդումը, որը դարձավ Պերեստրոյկայի խորհրդանիշներից մեկը։ Իսկ Մոսկվայում ուսանելու տարիներին նշմարվող մեծ փոփոխության շունչը գալիս էր Հայաստանից։ Շարժման մասշտաբը նրա համար հասկանալի դարձավ այն ժամանակ, երբ Երևանից իրենց դուստրերին Մոսկվա ուղարկած ծնողները զանգում էին ու չէին հարցնում, թե աղջիկներն ինչպես են, այլ միայն պատմում էին, թե ինչ աննախադեպ բան է կատարվում Խորհրդային Միության կազմում՝ հենց Երևանի կենտրոնում։

Nevertheless, the spirit of perestroika reached Armenia with difficulty. Yeranyan says perestroika stopped at the Ayrum station (a railway station in Ayrum village of Armenia’s Tavush region), but there was, for example, the Russian program “Взгляд” [Outlook], which became one of the symbols of perestroika. And the breath of great change that was noticeable in the years of Yeranyan’s Moscow studies did come from Armenia. The scale of the movement dawned on him when the parents, who sent their daughters from Yerevan to Moscow, called and did not ask how the girls were doing, but only raved about the unheard-of thing that was happening in the Soviet Union, in the very centre of Yerevan.

«Դեռ պրակտիկայի քսան օր ունեինք, բայց կուրսից երեք հոգի կիսատ թողեցինք և ինքնաթիռով Երևան եկանք։ Ես տուն չգնացի, ես օդակայանից միանգամից եկա հրապարակ։ Կինս իմ կուրսից էր, ես տաքսիով ճանապարհեցի նրան տուն, եկա հրապարակ՝ ինչքան հնարավոր ա շուտ հասկանալու՝ ինչ ա կատարվում։ Միտինգ չկար։ Բայց դա չի նշանակում, որ ոչ մի բան չէր կատարվում։ Մարդիկ խումբ-խումբ առավոտից երեկո քննարկում էին ինչ ա կատարվում։ Ես հասկացա, որ ավելի շատ ինֆորմացիա կստանամ Պոպլավոկ գնալով։ Գնացի Պոպլավոկ, ընկերներիս տեսա։ Արդեն գիտեի, թե ինչ ա կատարվում։ Բայց նաև խրոնոլոգիան էր հետաքրքիր։ Փետրվարի վերջ մարտի սկիզբ էր։ Ընկերներս շատ էին ոգևորված, և ամեն մեկը պատմում էր՝ շատ գերագնահատելով իրենց դերը»։

“We still had twenty days of practice, but three of us from our university left the studies incomplete and came to Yerevan by plane. I didn’t go home, I came to the square straight from the airport. I sent my wife, who was also from my university course, home by taxi and went to the square to find out what was happening as soon as possible. There was no rally. But that does not mean that nothing was going on. People in groups were discussing what was happening from morning till night. I realized that I would get more information by going to Poplavok. I went to Poplavok and met my friends. I already knew what was happening. But the chronology was also interesting. It was the end of February and the beginning of March. My friends were very excited, and everyone was telling stories, greatly exaggerating their role.”

Non-homogeneousness of the Soviet government

Շարժման հնարավոր դառնալը Երանյանը բացատրում է խորհրդային իշխանության ոչ միատարր լինելով՝ կայսրությունն էսպես, թե էնպես քանդվում էր։ Իսկ ինչո՞ւ էր պետք այդքան ռեսուրս դնել ինքնըստինքյան լինող մի բանի մեջ։ Այս հարցին դժվարությամբ է պատասխանում. «Վարդանանց պատերազմի ժամանակ Ավարայրի դաշտում Ատոմ Գնթունի անունով ազնվական ա եղել, որ մտել ա փղի տակ և նիզակով էնքան ա տակից ծակել, որ էդ փիղը ծնկել ա իր վրա, և ինքը զոհվել ա։ Մեր ժողովուրդն էդ բանն ունի։ Ես միշտ տեսել եմ, որ ժողովուրդը չի համբերում կործանվող կայսրությունը ինքն իրան կործանվի։ Ինքը դառնում ա կայսրության կործանման առաջամարտիկներից, և էդ կործանվող կայսրությունների փլատակները հայտնվում են մեր գլխին»։

Yeranyan explains that the movement became possible thanks to the non-homogeneousness of the Soviet government: the empire was falling apart one way or another. And why was it necessary to put so many resources into something that would happen by itself? This question is difficult to answer. “During the Vardanants War, there was a noble named Atom Gntuni in the field of Avarayr, who got under an elephant and pierced it with a spear so many times that the elephant fell over and killed him. Our people have that. I have always seen that the people cannot wait for the empire to fall of its own accord. They themselves become the pioneers of the empire’s destruction, and the ruins  crumble on their heads.”

Խորհրդային իշխանությունն իր իսկ բառերով «հայ էքստրեմիստներ»-ին ճնշելու, հավանաբար, ավելի մեծ զինանոց ուներ, քան այն, ինչ օգտագործվեց։ Երանյանը վստահ է, որ ամբողջ զինանոցը գործադրելու պարագայում կըմբոստանային խորհրդային մյուս երկրները։

The Soviet government, in its own words, probably had a bigger arsenal to suppress the “Armenian extremists” than what was actually used. But Yeranyan is sure that if the entire arsenal had been used, other Soviet countries would have rebelled.

Embryonic independence was already in place

«Լեհաստանից համերաշխության շարժման անդամներ էին գալիս էստեղ։ Մերձբալթյան երկրներն էին ապշած, թե էս ինչ առյուծի կաթ են խմել հայերը։ Իրենք դեռ չէին կարողանում խոսել անկախության մասին, իսկ մեզ մոտ դրա սաղմերն արդեն կային։ Եթե նույնիսկ չես խոսում, կես միլիոնանոց, մեկ միլիոնանաոց ցույցը նշանակում ա, որ արդեն իր հպատակության տակ չես, իրենց ենթակայության տակ չես։ Եթե դեռ նույնիսկ հավատում ես իրան, էդ հավատը շատ կարճ կտևի, եթե իրենց ուզած կերպով չես ուզում լուծել խնդիրը։ Բոլորս հասկանում էինք, որ սա շատ կարճ ա տևելու, և վաղը հաջորդ քայլն էինք անելու»։

“Members of the Solidarity movement came here from Poland. The Baltic countries were amazed at the bravery of the Armenians. We could not talk about independence yet, but we already had its embryos. Even if you don’t speak, the demonstration of half a million or one million people means that you are no longer under their subjection, their supremacy. Even if you still believe in it [the empire], that belief won’t last long if it doesn’t want to solve the problem in the way you want. We all understood that this wouldn’t last , and tomorrow we would take the next step.”

Առաջին ցույցերին մարդիկ մասնակցում էին «Լենին, պարտիա, Գորբաչով» պաստառներով՝ վկայելով, որ իրենց պայքարը Խորհրդային Միության դեմ չէ, և որ իրենք ակնկալում էին Ղարաբաղյան հարցը լուծել Խորհրդային Միության ներսում, հենց այդ երկրի օգնությամբ։ «Կար մեկ այլ վանկարկում ևս՝ Ստալին, Բերիա, Լիգաչով։ Անհրաժեշտ էին սև ու սպիտակ դեմքեր, սրանով ասվում էր, որ Գորբաչովը ուզում է խնդիրը լուծել, բայց չի կարողանում»։

People took part in the first demonstrations with “Lenin, Party, Gorbachev” banners, testifying that their struggle was not against the Soviet Union, and that they expected to solve the Karabakh issue within the Soviet Union, with the help of that empire. “There was another chant, ‘Stalin, Beria, Ligachev,’ black and white, contrasting faces were needed. With this they wanted to say that Gorbachev wants to solve the problem, but he can’t.”

Առաջին միտինգին մասնակցելուց հետո մի քանի խմբեր, որոնց մեջ էր նաև Երանյանը, փորձեցին շարժումը տանել գյուղեր։ «Մեր գյուղում համերգի պլակատ կար կպցրած։ Պստիկ ակումբում կիսառաբիս համերգ պիտի լիներ, մեր միտինգի հրավերը փակցրել էինք դրա վրա, ու անախորժություններ եղան, մեզ սկսեցին սպառնալ»։

After participating in the first rally, several groups of people, Yeranyan among them, tried to take the movement to the villages. “There was a concert poster in our village. There was supposed to be a semi-rabiz [musical genre with specific bits, often associated with trash music, and semi rabiz is something close to it, but not fully] concert in the Pstik club, we stuck the invitation to our rally on it, and had problems. They started threatening us.”

Հովհաննես Երանյանը Գրողների միության անդամ դարձավ 1990-ին, բայց հիշում է՝ մինչ այդ ինչ տրամադրություն էր միության ներսում։ Չի ժխտում, որ ստեղծագործական միություններում կային ներդրված անձինք, և ղեկավարները ևս չէին կարող որոշակի գործակցություն չունենալ ԿԳԲ-ի հետ, բայց կային մարդիկ, որոնք մինչև շարժումը հասկանում էին անկախության կարևորությունը։ Երանյանի խոսքով՝ ոմանք անգամ Լեռնային Ղարաբաղի հարցն էին բարձրացնում։ Գրող Վանո Սիրադեղյանը, որը դարձավ Ղարաբաղ կոմիտեի անդամ, հետագայում՝ ներքին գործերի նախարար, մինչև շարժումը սուր քննադատում էր Ղարաբաղյան հարցը բարձրացնող անդամներին, մասնավորապես՝ գրող Սերո Խանզադյանին։

The Karabakh issue was always a way to suppress the voices on other issues

Hovhannes Yeranyan became a member of the Writers’ Union in 1990, but he remembers the mood inside the union before that. He does not deny that there were persons infiltrating the creative unions, and the leaders could not but have some cooperation with the KGB, but there were people who understood the importance of independence before the movement broke out. According to Yeranyan, some people even raised the issue of Nagorno Karabakh. Writer Vano Siradeghyan, who became a member of the Karabakh Committee, and later the Minister of Internal Affairs of the republic of Armenia, before the movement sharply criticized the members who raised the Karabakh issue, in particular, the writer Sero Khanzadyan.

«Ղարաբաղյան խնդիրը միշտ այլ խնդիրների վերաբերյալ հնչող ձայնը ճնշելու միջոց էր»,- ասում է Երանյանը։ Իսկ երիտասարդների շրջանում Պերեստրոյկայի ոգին արտահայտվում էր միության ներսում փոփոխություններ անելու, գրաքննությունը վերացնելու, երիտասարդ գրողներին ավելի մեծ տեղ տալու պահանջով։ «Գրաքննությունը վերացնելու ուղղությամբ ամենաակտիվը խոսում էր Վանո Սիրադեղյանը։ Ինքը չէր թողնում Ղարաբաղի անվտանգության պատրվակով մյուս հարցերը լռեցվեն։ Ասում էին՝ ինչ իրավական արդարություն, ինչ բան»։

“The Karabakh issue was always a way to suppress the voices on other issues,” says Yeranyan. And among the youth, the spirit of perestroika was expressed by the demand to make changes within the Union of Writers, to abolish censorship, to give young writers greater recognition. “Vano Siradeghyan spoke most actively about abolishing censorship. He did not allow other issues to be silenced under the pretext of Karabakh’s security. They said: “What legal justice, what are you talking about?”

There is no finale yet

Թեև անկախությունից հետո շարժման ու պատերազմի մասին դրվագներ կարելի է գտնել ժամանակակից հայ գրականության բազում նմուշներում, Երանյանը ասում է, որ շարժման մասին ամբողջական վեպ չգրվեց։ Չստեղծվեց հայերի «Պատերազմն ու խաղաղությունը»։ Նա սա բացատրում է այսպես. Վեպը պահանջում է էպիկական ֆինալ։ Մենք չունեինք էպիկական ֆինալ։ Հարցի լուծումը չունեինք։ Մենք զինադադարի մեջ էինք։ Պատմությունը չավարտվեց։ Մինչև հիմա էլ ֆինալ չկա»։

Although episodes about the Karabakh movement and the war after independence can be found in many samples of modern Armenian literature, Yeranyan says that no complete novel was written about the movement. “War and Peace” of Armenians was not created. This is how he explains it: “A novel demands an epic finale. We haven’t had an epic finale. We did not find a solution to the problem. We have been in a truce. The story has not ended. There is no finale yet.”

«Ես չեմ սիրում էդ բառը ասել, իմ տերմինը չի, բայց ինչ-որ սրբազան սարսուռ կար որ ես երբեմն-երբեմն հիմա զգում եմ, հատկապես, երբ էդ փողի երաժշտությունը լսում եմ։ Կարևոր բան էր։ Չափազանց կարևոր էր։ Մենք շատ ավելի դանդաղ էինք գնալու, խորհրդային մարդուց անցումը քաղաքացու շատ ավելի բարդ ու գուցե ավելի ծանր էր լինելու»,- ամփոփում է Երանյանը։

“I don’t like to say that word, it’s not my term, but there was a kind of holy shudder that I feel now and then, especially when I hear that trumpet music. It was an important thing. It was extremely important. We would go much slower, the transition from a Soviet person to a citizen would be much more complicated and perhaps more difficult,” sums up Yeranyan.